Pasaltha Vanapa

5:04 AM
VANAPA hi a hming tak chu Thangzachhinga a ni a. VanaPa tih hming a put chhan chu, tlangval senior kum 40 emaw vel a ni a, val upa tak niin, Chhawnthangi, Saitual nula nen an innei a. Fapa an hring a, a hmingah a hnam hming chawi telin VANCHIAUA an sa a. Vanchiaua Pa “VanaPa” tiin hriat lar a lo ni ta a ni.

A pian kum leh thih kum hi chiang taka sawi thei an awm meuh lo a, a dik tak hriat a har khawp mai. A chanchin la sawi thei Pi Lalluti (Pi Lalluti hi Vanapa farnu Chawngzakhawli tunu, a fapa Saihranga fanu a ni) chuan, “Kum 1884 khan Bualpui atanga 15 kilometers (9 miles, approx.) vela hla Zawlnghak khua an kal hian Vanapa chu tiang hawlin a la kal thleng thei a ni,” a ti. Pi Lalluti hi kum 1992 khan kum 103 mi niin a boral tawh a ni.

Sawi dan dang lehah chuan kum 1795 khan Lalsavunga’n Phulpui khaw thar a kai buai lai takin Chhakchhuakhoten an rawn run thut mai a. Lalsavunga chu a intinghet sauh sauh a, Chhakchhuakho chu a han run ve leh a, tam tak an that a, tam tak a khuaa awm turin a hruai a. Kum 1802 khan hmun hrang deuhah a awmtir a, an awmna hmun chu tun thlengin ‘Hualngo Hmun’ an ti a ni. Heta Chhakchhuakho runnaah hian Vanapa pawh a tel ve a ni. Khaw in-runa kal ve thei chu tlangval emaw rawlthar kum 18-20 vel chu a ni tawhin a rinawm. Vanapa thih kum tak hi chiang taka sawi thei an awm meuh lo a, kum 80 vel chu a dam thleng a ni tih erawh mi hrang hrangte sawi dan atangin a rin theih a ni.

 

Pa Huaisen, Pa Tlawmngai leh Ralrel Thiam

Vanapa hi Lalsavunga khua timawitu, humhimtu, a pasaltha chhuanawm a ni. Kelsih atangin kum 1812-ah South Hlimen-ah an kai a. Heta (S. Hlimen) tang hian Vanapa huaisenzia leh tlawmngaihzia hi an sawi lar tan hle a ni. Vanapa hi mi themthiam deuh mai a ni a. Phurhhlan tah a thiam em em a, silai man tuakin thiam hnang hmangin em, paikawng, thul, etc. te tahin silai Awlan (Holland) a lei ve ta a ni. Tichuan, kum 1820-ah Aizawl tlangah an insuan phei ta a.

Kum 1825-a Vanapa hova khawthlang Tuahzawl hmuna Zadengho beia Aizawl tlangval rual thawk thla zet chu an hlawhtling hle a ni ang, Zadengho chu an khua atangin an um chhuak vek a ni. An lal fapa Ngurpuilala chu dai-ah amah awmtu Hmar nu chuan a lo awi a. Chu chu Vanapa chuan a hmu a. Naupang chuan, “Lal ka ni, lal ka ni,” tia a tan deuh avangin Vanapa chuan lal fapa a ni tih a hria a, a man phah ta a. Lal fapa Ngurpuilala mantu hi pasaltha Tawkthiala nia sawi an awm bawk. A enga pawh chu ni se, hemi tuma pasalthaho kaihruaitu hi Vanapa a nih avang hian a mantu hming a put hi thil ni thei a ni.

Chutia Vanapa’n Ngura a han man chu an lawm hle a, hetiang hian hla an phuah a:
Sailo lal vekah, Lalsavunga a lal ber e,
Ngura’n hren thir a bun, Zadeng hrai a riangvai e,
tiin Diriam hla, hmanlaia an chin pangngai phuahin Zadengho chu hla an phuah el a-
Lalsavunga’n ka hrai a rang a man,
Thlohmu-ah chang ila, sangthingah ka chuan lo maw, tiin.
Zadaengho chuan an lal Ngura chu ro tha ber bera an tlan a ngai ta a. Rosum tam tak leh Haizang Dar te an laksak hnuah pawh an dar tha ber Siallam Dar chu Lalsavunga chuan a phut tlat a. Ui hle mah se lal fapa tlanna tur a nih avangin an pe ta nghe nghe a, an tlan chhuak ta a ni. Ngura tlanna sum avang hian Lalsavunga chu a lo hausa ta hle a. Vanapa chungah a lawm em avangin thi leh darte chu a sem ve a, khua pawh sahtir a tum hial a. Mahse, Vanapa chuan a duh lova, “Sailo in lal chhung chuan ka thlahte thlenga in hmun lo rama lal ka duh ber e,” a ti zawk a. Chuvangin Vanapa thlahte chu Sailo lal khua leh tuiah Zalen Ramhual an ni ta zel reng a ni.

Aizawla an awm lai hian Thado lal Siakzapauva chuan, “Sailo lalho ka ep dawn e,” tiin Mawmrang kham karah khua a siam a, rawlralin an che thin a. Kham kara awm hmun khuar an ni a, khawih theih lovah inngaiin, “Van arsi khi tuin nge hawl thla thei ang?” tiin an zawt thin a. Hei hi Aizawl tlanga awm, Lalsavunga chuan ngaimawhin bei turin a tlangvalte chu Vanapa hovin a tir ta a. An han thawk chu an vanneih asiamin an khaw chhung luhna lei an lo pheh theihnghilh hlauh mai a, an luhkhung a. Tam tak an that a, a then chu khamah an zuang thla a. Chhuahna kawng ruk an lo neih avangin thenkhat chu an tlan chhuak bawk a ni.

Tum khat chu Hmarho an lo pawn phei hle avangin Lalsavunga chuan a nawr tawm turin, a pasalthaho chu Hmar lamah rammu turin a tir a. Hemi tum pawh hian Vanapa hi upa ber a nih avangin a hotu a ni a. An va lut thuk hle a, tum hnihna-ah phei chuan Manipur lal sipai nen an va inbei a, silai pakhat an hawn a, chu chu TUKULI kan tih hi a ni. Manipur ta a nih avangin a hmingah ‘Manipur’ an vuah nghe nghe. He hming hi kum 1910 thleng khan a la pu reng a ni.

Zadeng lal an tu-tlawm a, Thado lal Siakzapauva an hawl thlak hnu chuan Lalsavunga chu a pasaltha leh khua leh tui tam tawk nen, kum 1828-ah Darlawng tlang a kai ta a. Mahse, a hnu rei vak lo, kum 1835-ah Lalsavunga chu hemi hmunah hian a thi a, a fapa Vanhnuailiana chuan a ai a awh a. A pa thurochhiah angin Vanhnuailiana chuan chhak nawr zel a tum ta a, Saitual kai tumin Lamzawl ram an han vat a. Mahse, Thlanrawn Pawiho an lo lang a, an tlan hawng ta a.

Vanhuailiana pasalthate chuan Vanapa hovin Pawiho chu chhun zan zawmin an um a. Tiau ral thleng rawk an um hnuah an han nangching a, an zan riak chu an kap a, mi engemaw zat an kap hlum a. Vanapa ho erawh chu tumah inhloh lovin an kir leh a ni. In an thlen hnu chuan an lalpa leh mipuite chuan khi chen han kal inhloh lova an rawn let thei chu lawmawm an ti hle a ni. Heta tang phei hi chuan Vanapa hming chu a lo lar zual a, a huaisenzia leh tlawmngaihzia chu an sawi tui hle a ni. Vanhnuailiana chu Saitualah chuan a kai ta tho a.

Saituala an awm lai hian Thadoho an va run nasa hle a. Phuaibuanga Thado lal Henrova chu a khuain an va kawi a. Chu bakah Singsuan te, Changchhan te leh Haokip te an va run bawk a. Tum khat Vanapa te hmar lam va run chu an hlawhtling hle a, mahse, chumi tum chuan ei tur an tlachham tlat mai a. An riltam chuan ram hnuai theirah ilo an dap a, chutih nak alaiin an thian pakhat a bova, “A zawng turin tunge kal peih? A kal peih chuan buhhawp fianpui khat an hawp ang,” an ti a. Mahse, tuman an peih lo a. Chutah Vanapa chuan, “Keima’n ka va lam ang e,” tiin a kal ta a. A lo kira chanchin an lo zawh chuan a hmuh thu leh a thih thu te, a ruang sakeiin a ei a hlauh avanga a haikhuh lim liam thute a sawi a. Tichuan Vuite ruang la tur chuan an kir ta a. An va hmuh nak chuan Vanapa chuan khup thlengin lei a lai khuar a, a phum hi a lo ni a, “Vanapa nge nge, riltam khatih nak alaia, a nasa thin teh e,” an ti theuh mai.

Vawi khat pawh Vanapa hova an ram chhuak chu an tamchhawl nasa hle mai a. Vanapa chuan theipui hmin a hmu a, a thiante a auva, an lo thlen chuan tleirawl pakhat riltam lutuk chuan a rawn hmawm ta bawrh bawrh mai a. Vanapa chuan, “Nauva, kei pawhin pum khat mah ka la hmawm bik lo asin. I thiante hian lungte kan pai bik lo a nia,” a ti a. Mi tlawmngai a nih avangin tlawmngai lo chu a hmu thei lo hle a ni.

 

Vanapa’n Zaidam A Zir

Vanapa hi pasaltha, hnang deh thiam tak ni mah se, a thin a chhe em em a. A thinchhiat em avangin nulate hi a bulah pawh an awm tha ngam lo va, an ti deuh dek thin. Mite chuan, “Thangzachhinga hi chu zaidam deuh sela chuan sawiselna a vang hle ang,” an ti thin a. Chutianga miten an sawi an sawi thin avang chuan zaidam a zir a, a zaidam ta em em mai a, a awte lamin a tinem ta vek a. A thinchhiatzia chu tlang hriat a nih avangin a zaidam theih hi tuman an ring lova, mi thenkhatin an fiah ta a.

Ni khat chu a thlangra tah lai hi tlangval pakhatin a la lawk a, a thlawh daih mai a. Vanapa chuan, “Diai diai taka, ka chhar leh mai ang,” a ti a, a chhar a, a tah zawm leh ta mai a. Mi pakhatin a chem hman lai a la lawk a, a thlangra tah lai chu a sah chhiatsak ta vek mai a. Ani chuan, “Naktukah mau ka pu ang a, ka tah leh mai a ni ang chu,” zaidam diai hian a han ti leh ta a, mak an ti ta em em a. Mi pakhat pawhin Zawlbuk luhkaa a nilum ai lai chu chemtein a thibeh a hlehsak a, a thlak ta mai a, Vanapa chuan, “Ar-in min chuk khalh ang e,” a ti a, Zawlbuk hnuaiah chuan a lut vat a, a thimal chu a chhar a, “Inah a hrui ka chat ang a, ka beh leh mai ang,” a ti leh ta mai a. Heta tang hian a zaidam tak tak ta a ni tih khawtlangin an ring ta a, tumahin an fiah duh ta lo a.

 

Rorel Thiam

Vanapa hi Favang awllen siam chhuaktu a ni. Nuho tan kawng an hawng zau a, zu chhim an ching ve ta a. An pasalte aiin an kal hmasa ta fo mai a. Pa hovin vawkchaw mei vil a ngai ta thin a. Ning mah se tihngaihna tak an hre lo va.

Ni khat chu Vanapa leh a thian chu an titi dun a, an nupuiten zu an chhim a, pa zawkin in nghah a ngai fo mai chu tihnep dan an ngaihtuah a. Vanapa chuan a thianpa hnenah chuan, “Lal in-ah sawn zu chhimin kan nuteho hi an kal leh ngei dawn a, ‘hotunu’ inti takin kan nuin hma a hruai leh ngei ang a, ‘Chawngkhum dan tlang huat loh’ tiin kan nu chu lal in a lo luh veleh a pawnfen hma lam lo hlimsak vak la, a thinrim ngei ang a, mahse ka lo ngaihsak lo vang a,” a ti a.

Chuti chuan Vanapa nupui chu ‘hotunu’ inti fahranin a thiante hruaiin lal in-ah chuan zu chhim turin an kal a. Lal in a lo luh veleh chuan Vanapa nupui pawnfen hmalam chu, ‘Chawngkhum dan tlang huat loh’ tiin sang fein a lo hlimsak ta a. Thinur deuhin a hote nen an tlan tau haw a, a pasal kiangah a zualko ta ngei a. Vanapa chuan, “Chu, Chawngkhum dan tlang huat loh a tih miau si chuan, keini nupa lo huat mai chu a tha dawn emaw ni le,” a tihsan mai mai si a, engmah lo chuan a tawp ta a. Nuho chuan, “Kan hotunu ber mah hetianga an hlim ngam chuan keini pawh min hlimsak ve ngei ang,” an ti a, chuta tang chuan nuho zu chhim chu a nep ta a ni. 

 

Khawnbawl Tha, Fing leh Rinawm

Tum khat chu an khaw thenawma mi Lalvunga a lo zin a. Chu chuan Baktawng tlanga Vanhnuailiana fapa Dothiauva nun chhiatzia leh a khuate sial phil a chin thu sawiin a rawn mualpho viau mai a. Vanhnuailiana zak chuan engkim zawt fiah turin leh zilh turin Vanapa lo chu hmachhuan dang nei hek lo, palai-ah a tir ta a.

Dothiauva chuan Vanapa chu zu a lo zuk a. Vanapa chuan, “Ngawi teh, zu kan in hmain i pa thu mi chah ka han sawi lawk teh ang,” a ti a. Dothiauva chuan, “Sawi ta che,” a ti a. “Hei le, kan pafain engkim han sawi mai ila, khuate sial talhsak i ching tan a ni awm a. I pa pawh a mangang rilru hle, hei mi rawn tir a nih hi,” a han ti a. Dothiauva chuan, “Tu sial nge ka talhsak?” a ti a. Vanapa chuan, “Hmeithai, chu mi sial chu i talhsak a ni lawm ni?” a han ti a. Dothiauva chuan, “Zu in ngho chhuak aihna a nih kha,” a ti a. Vanapa chuan, “A nih leh chu mite sial pawh i talhsak a ni lawm ni?” a han ti leh a. “Kha pawh kha bawkbawn phir aihna a nih kha,” a ti leh ta a. Vanapa chuan, “A tawk ta e, zu chu i in tawh ang u,” a ti a, an in ta a.

Vanapa chuan an lalpa Vanhnuailiana hnenah chuan, “Kan nau chuan thil engmah mutmawh hnarmawha neih tur a lo ti lova, hmeithai sial a talh kan tih kha, zu in ngho chhuak aihna a lo ni a, chu mite sial lah bawkbawn phir aihna a lo ni a. Kawngro a lo nei thliah alawm maw le,” a ti a. Chu veleh Vanhnuailiana chuan a fapa sualna chu nalh zaihin a hliahkhuhsak tih a hria a, a lawm hle a. “Sa ngal khawng hranga awm nge i duh, i thlahte thlenga khawnbawl?” a ti ta hlawl mai a. Vanapa chuan thlahte thlenga khawnbawl a thlang ta zawk a. Hei hi Lungdupa an awm lai nia hriat a ni.

Vanhnuailiana chu Saitual atangin Puilo-ah a kai a. Puilo atangin Vanchengah, Vancheng atangin Awnnu-ah a kai leh a, rei lo te a awm a, Tualte a zuan leh a. Tualte-a a chen lai hi a ropui lai ber a ni awm e. A pa hun laia pasaltha huaisente zinga mi pahnih lai an la tel nghe nghe. Vanapa hi an hotupa ber a ni. He khuaa an awm lai hian Mizo tlawmngaihna a rawn par chhuak a, tun thlenga Mizo thinlunga ‘TUALTE VANGLAI’ la cham reng pawh hi hetih huna mi hi a ni.

Vanhnuailiana hi Tualte atangin Lungdupah a kai a, Lungdup atangin Champhaiah a phei leh a, fapa panga – Dothiauva, Liankhama, Buangtheuva, Chinhleia, Lalburha te a nei a. Kum 1871 Vailen hmain Champhaiah a thi a ni.

 

A Hun Hnuhnung

A tir lama kan sawi tawh ang khan Vanapa (Thangzachhinga) hi chiang taka chutah, chumi kumah a thi tih hi sawi thei an awm meuh lo va. Ngaih dan pahnih a awm a, chungte chu :

Khuanglam tlanga an awm lai hi kum 1871-75 bawr vel a ni. Hemi hun vel hian Vanapa pawh hi a hrisel lo tan a, upa tak a lo nih tawh avangin, a vanglai te a ngai thei hle thin a. Pasaltha huaisen mahni inluma thih tum lo a nih avangin tuk khat chu, Tuithoh luidung zawhin ‘Muvanlai sih’ panin a ram chhuak a. A chhungte pawhin Vanapa ram chhuak tur hi an remti meuh lo. Muvanlai sih hi Khuanglam atanga 6 kilometers vela hla a ni. Hemi ni tlai lam hian ruah nasa takin a sur a. Vanapa chu Muvanlai sih thlen hma, tlang pang pakhat hmunah thi-a hmuh a ni. A silai hi a kiangah a lo tung tha a, leia bawkkhupin a lo mu a ni.

Sawi dan dang lehah chuan Vanapa hi Zawlnghak (Rabung) khaw bul ramah a thi a, phum a ni tih a ni a, a hma ami nen chuan a inpersan hle. Zawlnghak rama a thlan awmna nia ngaih chu, kum 1992 April thla khan laih a ni a. Finfiahna mumal erawh chu hmuh a ni lem lo. Titi-ah chuan Vanapa hi Manipur-a Moirang khaw kiangah a thi nia sawi a awm bawk. Vanapa te ram chhuak hi Manipur-ho nen intawng fuhin an inbei a, a thi tih a ni.

A chunga Vanapa thihna hmun leh thih kum sawi dan pahnih atanga a lan danin, kum 1871 vel khan Tuithoh kamah a thi tih leh kum 1891 vel khan Zawlnghak-ah a thi tih a ni a. Kum 1871-a a thih chuan kum 77 vel a nihin a thi tihna a ni a. Kum 1891-a a thih chuan kum 97 vel a ni dawn tihna a ni.

A Thlahte

Vanapa hian fapa pathum a nei a, an upat dan indawtin:
1. Vana (Vanchiaua)
2. Lianchungnunga
3. Ralduha

Vanchiaua hian fapa 1 leh fanu 1 a nei a, chungte chu:
1. Hranghleia (1844 – 1911)
2. Chawnpuithangi

Hringhleia fate:
1. Zamura
2. Pastor Aikila

Zamura fate:
1. Mamtuka (Fam), N.E. Khawdungsei
2. Engliana, Ngopa
3. Chawnglianchhinga, Mission Veng

Mamtuka fate:
1. C. Thansiama
2. Lalthanchhunga
3. Hmingchungnunga
4. Lalhmingsanga

Engliana fate:
1. C. Rambuatsaiha
2. C. Ramhmangaiha
3. C. Lalruatkima

Vanapa fapa naupang ber Ralduha hian fapa 1 leh fanu 2 a nei a,
Ralduha fate:
1. Chhuahzoa (N.E. Khawdung sei)
2. Kaichhingi
3. Thangkimi

Chhuahzoa fate:
1. Lalauva (Fam)
2. Chawikungi
Ziaktu: L.T. Hlima

Related Posts

Previous
Next Post »

I Ngaihdan Leh I Comment Hnutchhiah Te Kan Ngai Pawimawh A Ni. EmoticonEmoticon