Pasaltha Saizahawla Hmar hi Khawruhlian khuaa awm a ni a, a pa chu Chalpua Hmar a ni a, a nu chu Tuahpuii Hmar Thiak a ni bawk. A nupui hming chu Thangzingpuii a ni. Nu dawhthei leh fel tak a ni a, Saizahawla hi mi phawk chungchuang mah ni se, a dâwl zo hle.
Chhim leh Hmar Indo tawp dawn lam kum 1858 kum tawp dawn lam buh seng laia piang niin a naupan lai atang rëngin naupang pian tha leh san tha tak a ni a, an lalpa Pawibawiha (Lalnilena) aiin kum 8 velin a naupang zawk. Naupan lai atanga inkawm ngeih tak, Pawibawiha kaihhruaina hnuaia seilian a nih ang bawkin an lo puitlinga nupui fanau neia Pawibawiha a lo lal hnu thleng pawhin a kaihzavêngtu ber a nih mai bakah Khawruhlian lal Puithiam leh Thirdeng nih a kawp a. Hei tak hi Saizahawla danglamna pakhat chu a ni. Thirdeng nih leh Puithiam hna chelh kawp ta hi sawi tur pawhin an vâng hle awm e. Tin, pasaltha tawpthang a nihna pawh hi a phawk chungchuanna leh a chakna te hian a hliahkhuh hneh êm a, chu’ng a nunze pahnihte chu a lo hmingthanpui ta zawk mah rëng a ni.
Saizahawla hi a naupan lai atang rëngin chak hmingthang ni tura khaw ruat leh duan an tih ang chia piang hi a ni a. A nâk ruhte pawh thliar hran theih mang miah lo hian a thlâr phêng duai mai a, a mal malin a chhiar theih loh e an ti thin a ni. Kawngka biang vuana a din tan theih tirhin pawn lam atanga a biang rawn liahsaktu uipui chu in chhung lamah a khingkhatin a hlãng lut thei a, an tihthinur châng phei chuan a nu hmuilungdelhin mi a vawm vur vur thei a, amah awm thintu a nî phei chuan, “Engtin taka chak chuan la rawn puitling ang che maw le!” a ti hial thin. A têt të atangin a mitmeng a fîmin a tlang hle a, a thiante a sual ngai miah lo bawk.
Saizahawla chu a lo seilian zel a, a hriselna a that bawk avangin a tleirawl thaza chu a namên lo ta hle mai a. A rualpui reng reng buan hneh leh ter pha an awm lo. Amah chauhin an chhuat laiah inbuan ka zir e tiin a ri hlut thin a ni. Vawi khat pawh an chhuat laiah inbin a zir vel laiin a nu’n a rawn kal pêl thuak a. A thaza lutuk insûm hman lo nge a phawk a chhuak ni maw, a nu chu a lo bin let ta tawp mai a! A nu chuan, “Kan Saizahawla tak hi chu aw!” a han ti a. Saizahawla chuan a mi bina chu a nu a ni tih a han hriat chhuah chuan va kaihthawh pah hian, “Ka tihpalh a ni e ka nu,” tiin ngaihdam a dîl ta a.
A tlangval chhuah tak tak hma zawng chuan a chakna chu a thup ta tlat a. Zawlbûk tlangval hovin tleirawl an inbuan fiamtir chângte pawh hian a khingpuite tha hen tâwk chauhvin a tang thin. A lo puitlin chhuah tak tak hnu phei chuan a inthup lehzual a, a chhan ni bera lang chu hman lai mi chakte khan dawi an hlau em em vek hlawm a, chuvangin mite aia an chak chungchuanna chu an thup ta tlat mai thin niin a lang. Dawi kha a tihin an tih a, an hlau hluah hluah a, chuvang chuan an inthup ta tlat mai thin a ni. Chawilung nei thama chak an tam hle na chungin chawilung erawh chu a tlem hle thung si a ni.
Tlangval puitling a lo niha nupui a nei dawn hnai ta tihah chuan Zawlbuk buantualah chuan a rawn inlar ve tan ta tak tak a. A aia chak lo zawk nia a hriat chian sate chu an tha mil tawk chauh zela tangin a hneh hram chauh alawm le tih tur hian a buan zel a. Amah cho ru leh er ru deuh nia a hriatte erawh chu chiang zet zeta phawi kangin a chang phei chuan a bin zek mai thin a, mite mak tih a lo hlawh tan ta a, an lalpa Pawibawiha phei chuan a zinna apiangah a kaihzavengtu berah a hmang ta hial a. Tun lai angin kaihhruaina tha hnuaia seilian ni ve ngat se zawng Zofate tihmingtha turin khawvel a deng chhuak ngei ang le.
Kan sawi tawh angin Saizahawla hi a naupan tet atang rengin a nunzia pawh a phawk a, a lo puitlin chhuah tak hnu phei chuan a phawk lehzual a. Khawlaia a ngaihzawngte a tawh changte hian ka zak e ti ni awm tak hian a puanven chuan a inlukhup ta thin a! A ngaihzawngte chuan en ngam lovin kimki chuih chuih chungin an tlanchhiatsan ta thin a ni. A chang leh a nula ngaihte hi naupangho a tlangautir mawh hek lo. Anni chuan an lo haw ngei bawk thin a, an hua tih a hriat veleh naupangho bawk chu tirin, “A ngai lo leh,” tiin a tlangautir leh a. Saizahawla nunzia zawng a dangdai ve reng reng a ni. Mahse, chuti chung pawh chuan mite thlamuana chawk hlimtu ber, Khawruhlian khua ina an tawng chhan ber a ni lawi si a ni.
Puithiam nih leh Thirdeng hna a kawp kan tih tawh kha. Thirden tur a han rawh ling a, a han dêng a. Naupang thenkhat pûm lo zahsaktute chuan, “Uai, a va han dêng na awm ve maw le!” an lo tih tawh chuan Saizahawla chuan, “Uai, uai, uai!” tia lo chhan let pah hian a thirden lai chu a dêng na telh telh a, “Uai, iau,” tia inchhawn chung zel hian a chem chher zawh tep tawhte hi a dêng khawlo zo leh ta vek mai thin a, a bul atang bawka tan a ngai leh mai thin a ni. A nupui pawh chuan naupang tê tê avanga a thir chher zawh tep tawhte a bul atang veka tan a ngai leh mai thin a han hmuh chuan, “Naupangho ai mahin i naupang chhe zawk alawm maw thin le,” a ti ve hial thin a ni. Naupangho nena han inchhawn chhaih vel chu a nuam tihzawng ni miau si hek le.
A Puithiam hna han thawh ve dan te reng reng lah chuan midangte Puithiam hna thawh dan lah ang hek suh. Bawlhlo engkim mai hi a nei lawk vek a! Damlo thawi tura puitlingin an koh hi chuan a kal duh ngai miah lo va. Mahse, naupangin awmze nei taka zaizira an koh tawh hi chuan hna laklawh engmah sawi lovin a zui nghal thung si thin a ni. Naupangin an koh dan pawh, a kutah emaw a nghawngah emaw kutphah saisira an han zai nãw nãw tawh hi chuan damlo thawi tur an awm tih hriain a zui nghal mai a ni. Cghuvangin damlo thawi tur an awm tawh hi chuan puitlingin ko lovin naupang an tir mai thin.
A thianpa Vungtawna chuan, “Saizahawla nen hian tette atanga inkawp chawt kan ni a, hmun khata riak leh mu dun chawt reng kan ni bawk a, kan puitlin hnu thleng pawhin lal kaihza venga zin dun thin kan ni. Thlen inahte hian mi a insual derpui leh ta chiam mai thin a, thlen inte kan tihbeidawn leh tihhrilhhai chang a tam khawp mai! Saizahawla kawp chu buaithlak chang a tam khawp mai,” a ti a ni. A sawi zelnaah chuan, “Antam te hi han hmeh ila, kan lak chiah kha a rawn la ve chiah a, han thlah ila, a thlah ve leh roh thin bawk si a, zupawl sate hi kan zâwn dun leh nawlh nawlh mai thin,” tiin. Nupui neia a indan hnu phei chuan chak leh phawk satliah ringawt a lo ni awkawng lo mai tih chu a lo hriat chhoh tan ta a ni. Mizo pasaltha dangte ang bawkin Saizahawla chuan zepui pathum a nei a, chu’ngte chu — (i) Mi chak a ni (ii) Mi phawk a ni (iii) Mi huaisen, mi ral leh sa ral hmaa zâm ngai lo mi a ni. He’ng thil pathumte hi mi bik a nihna thil pathumte chu a ni.
Vawi khat chu Khawruhlian-a a awm laiin Meitei ram (Manipur) atanga lo kal Hmar rawlrala chete’n Khawruhlian pa pakhat chu thatin a lu an rawn la a. Mahse, Khawruhlian khawho chuan anniho chu an um phat ta lo va. An um phak tak si lovah chuan beidawngin mi dang zawng chu an kir ta vek hlawm a. Mahse, Saizahawla thangtlawm chu kir duh lovin chu’ng ralho chu an khaw thlengin an hnu chu a chhui ta a.
Parvachawm khaw piah lawka Leisenzo khaw pa pakhat lo bing vât lai chu a va hmu fuh ta hlauh va. A ral lehlamah chuan lawm rualin an lo vât bawk a, a kah nghal mai chuan a silai thawm hriain an rawn um zui dawn tih a hre ru kiau si a. Chu pa thingkih thluk ruala kah chu tha zawk dawnin a hre ta a. Chu pain thing a han kihthluk rual chiah chuan a kap thlu ta ngei a, mahse, lawm rualte khan a silai thawm chu an lo hre ta tho si a, chu’ng lawm rual lo vâtte chuan ngaihtha lo tih hriat tah hian, “I ema na i kap?” (Eng nge i kah?) tiin an au va. “Ka buhfun mi lakpek tumin lungdupin a mi vel a mi vel a, ka kap an nawm ie,” (Ka chawfun min laksak tumin lungdup (Sakei)-in min hel min hel a, ka kap a ni e) tiin a chhang sam et a.
Tichuan, a mi kah lu chu a la a, an khaw lam pana a tlan nghal mai chuan an rawn um zui nghal ngei dawn tih hre rengin Leisenzo khaw lam pan chuan a tlan ta thung a. Leiseizo khaw daiah chuan a mi lu lak chu sahmima akin tawkpui buk hnuaiah chuan a tawmpui ta a ni.
A lo hlauhthawn ruk ang ngeiin lawm rualte chuan an hre chhuak ta thuai a. In lama mite an pun a, zankhuain hualin an zawng a, a um tur pawl an insiam hrang bawl a. Mahse, Saizahawla chu an hmu zo ta chuang lo va, beidawngin an haw leh ta hlawm a. Mak an tih thute chu an rawn sawi haw pah noh noh zel bawk a. Tlanbona hun a awm lohzia te, khàn zawng zawnga an tlak khalh thute chu an rawn sawi haw a. Mahse, Saizahawla kha an hual chhungah ngei a awm a, mahse, Hmar tawng a thiam ve tlat avang leh unau hmelhai hun vel a nih miau tawh avangin an hre hrang thei tlat lo mai a lo zi zawk a. Amah zawk pui roh chuan Hmar tawngin, “Kha tieng khan a hung tlan a ni, lo inring ro,” (Kha lamah khan a lo tlan a nia, lo inring rawh u) a ti ta roh thin a, man ngaihna a awm lo reng a ni. Zankhuain chu tawkpui buk hnuaiah chuan a tawm a, kawl a lo êng tan ta tih veleh Khawruhlian lam pan chuan a haw ta vang vang a.
Khawruhlian leh Leisenzo khaw inkarah chuan ni thum ngawt a thang a. Zan khat chu a mi lu hawn chu a lo nam deuh tawh bawk a, Sakei-in chhuhsak tumin a hel a hel ta mai a. Mi lu chu Saizahawla chuan a thut kapkalak tlat a, pek ai chuan a Sakeia zawk kah mai pawh a hnial lo hial a. Mahse, upate’n Sakei huai (Sakei sual) ni si lo Sakei kah chu an lo duh ngai hauh loh thil a ni a. A chhan chu ram chhuah nikhuain kan hmaah Sakei an inlar an inlar tawh mai thin a ni an ti thin. Amah Saizahawla ngeiin, “Mi lu chu a lo nam deuh tawh bawk nen, a tukah chuan ka hritlang bar mai,” a ti a ni.
Khawruhlian kawtchhuah a va thlen chuan tlang chu a han tlir ta ngei a. Khawtlangin an lo hmuak a. Nulate chuan pasaltha ral lu hawn chawimawina chi khat, Saizahawla nghawng chuan arkeziak an ban kur ngiai nguai ta mai le! Hmar-in an thahsaka chhungte zinga nu pakhat phei chu a lawm chuang bik a, a pawnpui thar hlak chu puin kawtchhuahah chuan Saizahawla thut nan a phah a. An lalnu Rohlupuii phei chuan thul mawnga a thihna phawrhin Saizahawla chu a khimtir a. An lalnu thiltih chu arkeziak lo bàn tluka ngaih ni mah se, pasaltha chungchuang bikte chawimawina anga ngaih a nih avangin duhsakna leh chawimawina sang bik anga ngaih a ni thung.
Khatia ral ramah amah chauhva a va rawl ta kha a thang rei tak em avangin mite chuan a va bo hlen ta ni te’n an lo ring hman rum rum hial a. An khaw pa pakhat Thanbuka phei chuan ‘tiang hian tawng a lo àm chuang deuh bik a. “Kan Hmar mi â pa kha a bo hlen ta a ni ngei ang,” tiin. A chang phei chuan Saizahawma fate hriat tur mang mang te hian a lo ti mawh hek lo. Thanbuka thu sawi Sazahawla’n a han hriat chuan ram en (lo en) a lo hun a, Thanbuka lo pawm chu vawm thum tlawng a luahlan ta zar zar mai a ni. Saizahawla’n hetia a tih theihna chhan pakhat chu an lalpa Pawihbawia’n, “Saizahawla’n a duhna lai berah lo pawmin a perh a tar thei ang a, in pawh a duhna lai laiah a sa thei ang,” a lo tih tawh vang a ni.
Thanbuka lo pawm vawi thum lai a luahlan ni chuan an thinur ve ta deuh ni ngei tur a ni, “Teh fo a…!” tiin chhuah duh loh tumin tan an khawh ve ta a. Mahse le, Saizahawla’n a bula mau pakhat chu a khingkhat hian a pawt phawng lawk a, a bul chhah lam atang chuan an lam hawi chuan a han zaifik thlawk ta fur fur mai a! Tu pawh deng fuh se tlukna ngei ngei tur khawp hian mau bung chu a thlawk ta fur fur mai si a, an tuar ngam lo va, an chhuahsan leh ta nge nge a. Mahse, a vawi thum hnu erawh chuan a luahlan duh ta bik lo va. A chungchang thua an tawng mawi lo tak kha hre chhuak se, ti tawh ngai lo se a duh vang niin a lang.
Tin, an lalpa Pawihbawia’n, “I duhna lai berah in i sa thei ang,” a tih chu phawk a chhuah hnan pek a. favang awllen a lo thlen chuan in chu a han rel chhin ta ngei a. Kawtthler tan zawng tak te hian a han rel uai a, sak tak tak phei chu a awm lem hlei lo va. A tuk lawkah a ban phun chu a phawi a, an lalpa kawta seluphan chu ban chhak lama rin tum ni awm tak hian a ban thlang lam turte chu a han phun leh ang uai uai thin bawk a. Sa tak tak tàng e phei chu a ti lem hlei lo va. A upat hnu deuh pawhin Saizahawla hian a mize phawk tak mai chu a thlah hlen tak tak thei bik lo ni ngei tur a ni, a khât tâwkin phawk a chhuah deuh reng thin. Chu chu a naupan têt ata a mize pui pakhat a ni reng a ni.
Vawi khat chu an khaw pasaltha Vungtawia nen Sakei hualnaah, “A hnungtawlh tawlh.” tiin thu an intiam a. An Sakei hualna hmunah chuan a ngawizawnah an tang dun a, nakin deuhvah chuan Saizahawla chuan a pawnven chu a han siamtha a. Vungtawia chuan, “Kha i hnungtawlh e, en teh mah, a hmaa i hniak leh tuna i ke rahna kha…” a han ti a. Saizahawla chuan, “Ka hnungtawlh lo ve, ka insiamtha mai chauh a ni,” tiin a han tang ve thung a. Mahse, Vungtawia chuan hnungtawlhah a puh lui ta tlat tho va.
Vungtawia chu Saizahawla a hnungtawlh lo tih hmutu leh hre chiangtu ber erawh chu a ni tho va, mahse, a puh lui duh ve hrim hrim a ni. Saizahawla chu a thinur ru ta hle mai a. A hnu lawkah chuan Saizahawla chuan funpui hi a er ta tlut tlut mai a. Mite’n, “Saizahawl, eng nge maw tih i tum le, funpui te i er tak tlut tlut mai le?” an ti a. Saizahawla chuan eng danga chhang hran lem lo hian, “E le, Vungtawia tel lovin le,” ti chauhvin a chhang mai thin a. A zawttute chuan a chhanna chu mak an ti em em a. Funpui a er zawh chuan thimkual lian zet mai hi a chher a, amah chauhvin Hmawngkawn khaw rûn turin a chhuak ta vang vang a.
Hmawngkawn khaw kulhbing chu a zuk kâp ta a. Vungtawia zawng a tel ve ta lo ngei reng a ni. Saizahawla chuan chu kulhbinga awmte chu a han au va, “Ralpui chu ka ni e,” tiin. Hetianga a tihna chhan pawh hi eng dang niin a lang lo, hetih hun lai hi chhak leh thlang indo kum 1876-1880 inkar hun lai kha a ni a. Vuta leh Manga thlah tangkawpin Lalsavunga thlahte an do rawn hun lai kha a nih kha. Heta indote hi unau an nih miau si avangin indo dan turah pawh thuthlung fel tak siamin an duang lawk sa diam a, hetiang hian — “Rawlrala inbeih lohvah, in leh lo inhalsak lohvah, nunau inthahsak lohvah tih leh ralpui chauhva indo tur,” tih a nih avangin chauhvin ani Saizahawla pawh hian, ‘Ralpui ka ni e’ a ti niin a lang.
Hmawngkawn khaw kulhbinga ralvengtute chuan an han kap let ve a. Ani chu a thimkual lianpui mai a chher thar chu hnutchhiahin a tlan haw leh ta daih a. Chak hmingthang a nih avangin an um pha ta lo a ni. An khuate chuan, “Saizahawla hi hetiang tea phawk chhuah ngai emaw ni reng reng le! A la phawk hlum mai ang tih pawh a hlauhawm alawm le!” an ti ta huai huai hlawm a. Pasaltha huaisen tan lo chuan chutianga phawk chhuah chu thil ngamawm loh tawp, tih mi ni pawha lang lo a ni reng a ni.
Tum khat chu Saizahawla leh a thiante pahnih Khawzathanga leh Ekchhetea hi hmar lamah rawlralin an rammu a. An kal zel a, Pherzawl khua an va thlen chuan Saizahawla chuan a thiante pahnih chu Pherzawl khaw daiah chuan a hnutchhiat a. Saizahawla chu khaw chhungah chuan a lut a, Zawlbuk-ah lutin tlangval pakhat bulah hian a va mu ve a. Chu tlangval chuan, “Zanina ka bula mu chu a va han lian em em ve maw le!” a khât tawk hian a ti ta fo mai a. Ani Saizahawla lah chuan Hmar tawng hian, “To tawk tawk rawh, mi i sukin thei noh ie. Ka i mu a suok a nih,” (Tawng tawng suh, mi ti muhil thei lo ve. Ka mut a chhuak a nia) tih pahin a nghawk leh sawk thin a. Mut reh hun a lo nih chuan a tho va, Zawlbuk-a an silai tun zinga a tha tha pathum chu lain silai dang zawng zawng kaw hmawrah chuan tui a thunsak vek a, Zawlbuk atang chuan ngawi rengin a thiante pahnih a hnutchhiahna lam pan chuan a chhuak ta vang vang a. A thiante pahnih hnenah chuan a silai lak chu pakhat ve vein a sem a, an khaw lam pan chuan an haw leh ta vang vang a.
An haw kawngah chuan a thiante pahnih chuan, “Hei silai pathum ngawt kan hawn si a, khua kan thlen tikah chuan heti hian i ti ang u hmiang; ‘Lam a hlat tham em avangin kan ral thah takte lu chu kan rawn hawn thei ta lo a ni e — tiin i muallam ang u; kan lalpa lahin ral lu siala aih a inhuam reng si a,” an ti a. Ani Saizahawla lah pek chuan ‘aih’ a ti lo va, ‘aw’ lah a ni na bawk hek lo. “E,” a ti ve mai a. A thiante pahnih chuan remti ni ve ngei turah an ngai a, thu delhkilh nan, “A sawi sawi sial chawiah,” tiin thu chu an thlung ta a ni.
Muallam hi Mizo lâm zingah chuan a ropui ber a. Pasaltha ral that tawhte chauh lo chuan an lâm thei lo va, pasaltha inchawimawina sang ber awmchhun a nih miau avangin a ropui dangdai chungchuang hle bawk a ni. Mi lu (ral lu) khai hawng thei (tawhte) tan chauhva lâm theihna hun leh hmun a nih miau avangin chutiang nun leh hun la tawng ve lote tan chuan chu lamtualah chuan inrawlh ve ngamna chi a ni lo. Tin, ral lu an khai hawn theih loh pawhin lam a hlat tham chuan ral lu chu a lo nam hman thin tawh avangin a aiah luvun sam telin an hîk a, an khai haw mai thin a ni. Chutiang kawngah chuan a rammute an rinawm tlan chuan emaw, ral lak sumte nena an haw a nih phawt chuan rinawm tawka ngaih an ni thin. Khuaa mite pawhin ihe lovon an muallamtir mai thin a ni.
Khua an thlen tuk chuan Saizahawla thiante pahnih Khawzathanga leh Ekchhetea te chuan lal thuneihna la hmasain muallam tur chuan an lo chhuak dun ta ngei a. An lalpa Pawihbawia pawh chuan a tûka sial talh tur chu a seluphanah chuan a thlun chhuahtir ta ruau mai le! Mahse, Saizahawla chu muallam tur chuan a lo chhuak duh ta hauh lo mai a! An lalpa Pawihbawia chuan a khawnbawl upa min chu a tir ta a. Saizahawla chuan tlang deuh mai hian, “Ral that si lova muallam zawng ka thiam ve zawng a ni lo ve, ka zah zawng tak a ni,” tiin a lo chhang ta mai a. Lal mi tirh chu mak ti leh beidawng tak chung hian a haw leh ta a.
Khawnbawlupa minin lal hnena thu a han thlen hun chuan lalpa chuan Saizahawla thiante pahnih chu a ko va, thu awmzia te a han zawh fel dim diam hnu chuan anni pahnih Khawzathanga leh Ekchhetea te chu an zak ta em em mai a. Hawi ngaihna pawh chu an hre ta mang lo hial mai a! Kawng laka an thu lo intiamkam tawhna angin Saizahawl chu Sial chawitir an tum dun ve ta thung a. An thu tiam anga a awm leh tak si loh avanga a se chawi tur chu an va thîng thla rawk a. Ani lah pek chuan eng danga chhang ta lem hran lo chuan, “Se hu silai pakhat ve ve chu ka pe daih tawh che u a ni lovem ni?” a lo ti sam leh ta et roh si a, anni pahnih ve thung chuan a tihmualpho em avangin, Kawng laka kan thu tiam tlanah khan i ‘aw’ ve a ni lovem ni?” an la ti zui ta talh a. Ani Saizahawla lah chuan, “Aw awkawng nang le, ‘e’ ka ti ve mai a nih kha,” a lo tih khum sam ta et si a. Chu an muallam tum ni chuan a thiante pahnih leh mipuite chu an kût chi lo hawi ve ta mai mai a. Chu thil chuan a tlangdung tluanin titi a tihtam phah ta hle a ni.
Tum khat chu Pawihbawia khawbawl upa min sangal khawng hrang tawh Darkhuma chu Keipui sum sarih zeta lian hian a seh a. Khawtlangin an zîm (hual) a. Saizahawla chu la mi leh sa lam a nih avangin a thinur hle mai a. Chu Sakei huai chu tihhlum ngei a duh a. In atang chuan a rawn infam (tek) chhuak ve ta a. Silai puin chempui a ak a, Sakei nen chuan inphingchilin inkhuainuai dun dawn mah se a infiamna thuam chu a duhtawk ve hle ni hian a hmel chu a lang a. Hemi tum hi chuan, “Sakei hi cho ngai a ni lo tih phei chu ka hria a. Mahse, ka hmaah ngei chhuak se ka duh a ni,” a ti hial e an ti.
Sakei lo chhuahna tur ngei nia lang khanpui (ngawizawn)-ah chuan tan a lo khaw a. “Ka hmaa a lo chhuah phawt chuan ka lo kap ang a, ka kap theih palh ta a nih pawhin min rawn zuan ngei ang a, ka chempui hian ka lo vai ang a, ka chempui pil hi chu a khawi laiah pawh ni se ka vai tlum zo phawt ang maw le. Chuti a nih loh vek pawhin ka vai tlang zo hrim hrim tur a ni,” tiin hachang thial meuh hian a insehruh a. Mahse, chu Keipui fing sual zet mai chu an hual thelh palh ta hlauh mai a! Hemi tum tluka Saizahawla thinur hmel hi tuman an la hmu ngai lo. A thinur ve thlu ngiang a ni.
A mize pui pathum kan sawi thawi tawh a. A ngaihzawngte a tawh chang apianga a puanven serh lang ngoha inlukhup nana a hmang ta tlat roh thin thu te, Puithiam e ti lovin naupangte chauhvina an koh kal theih Puithiam a nih chungchang leh Thirdeng a han ni pah fawm te chuan sawi a hlawh hle a ni kan tih kha. Heng baka a mak dangdai pahnih khat lek han tarlang leh zawk ila. Tun hma atang tawha Khawruhlian Zawlbuk kawtkaia Chawilung inhung ruau thin, tumahin chawi enah pawh an en ngai loh chu le, zan khat chu a zu nam tha tho ni ngei tur hian mut zan rehah chuan inlungden nan a hmag ta pek a! Chu Chawilung tlakna hnuhma chu kheimit pil pil hian leichar chu a khuar dem dum mai a. Chutiang chuan chu Chawilung chu zan thum ngawt a deng ta mai a. A tuk thum tuk chuan a dengtu chu an hre chhuak ta ngei a. Tlangval upa lam ve tawh tak pakhat chuan, “Saizahawl, inlungden nana i hman kha Chawilung asin maw le,” a tuka a han tih chuan Saizahawla chuan, “E khai, a lo ni maw! Ka lo hre ve reng reng hleinem. Rual u zawkte inlungdensiakna ni awm tak hian…” tiin a han chawi leh dawn a, mahse, lu sai ngar ngar chunga a han chawi leh dawn pawh chuan a zo ta reng reng lo mai a. A den hnuhnun ber tlakna tawpah chuan a inhung ta reng mai a ni. ‘Chawilung’ a ni miau a, pi leh pute danah Chawilung chu an lo inzahsak em em mai thin kha a lo ni si a.
Kum 1876-1888 chhung zawnga an indo chungchang thu-ah chhak leh thlang an lo inrem takah chuan an lo ralmuang ve tan ta deuh va. Hmana Khawruhlian khaw chak Vungtawia nena an intihthangtlawm tuma, “Vungtawia tel lovin,” tia amah chauhva a khaw va rûn Hmawngkawn piah lawk Chawilung-ah amah chauhvin a va zin pek a. Chawilung Zawlbuk kawta lung lian zet mai lo inhung chu a la lawk a, a han deng leh ta fur fur mai pek a! Tlangval thenkhatte chuan hmuhnawm an tih em avangin chuan, “Saizahawl, i va han deng thui em em ve le! Han deng leh teh khai. Keini chuan khup thleng pawhin kan chawi zo hleinem maw! Kha kha kan khaw Chawilung a nih kha le!” an lo ti a. Saizahawla chuan Khawruhlian khaw Chawilung a chawi zawh loh tak ang bawk khan lu sai ngar ngar chunga han chawi kan leh a tum pawh chuan a chawi zo leh ta hauh lo mai pek a nih chu! Duhtawkin a vawrh nek a, Chawilung a ni tih mite’n an hrilh veleh a chawi zo ta ngai si lo. Saizahawla chuan rual u zawkte a lo zah der thiam hle e. Mahse, an Chawilung chu lungden atan a hmansak lawi si a ni.
Ni khat chu hmeithai pakhat hian Saizahawla chu ‘chak’ tiin, “Chak thapei tur ka hual e,” tiin mau pu-ah a lâwm thla rawk pek a. Chu a lawmtu hmeithai mau an put ve ni chuan hmeithai mau put zat aia tam pakhat chauh zelin a pu ta mai a. Hmeithai chuan lunghnur zet chung hian, “Chak thapei man a va han awm lo em!” (Chak lawm man a va han awm lo e) a han tih chuan ani pui roh chuan, “I put zat chiah kha a pu ang a, kei chuan i put zat aia tam pum khat zelin ka pu chuang alawm,” a ti then ta roh pek a. Pui tura sawm ta law law kha chu ni se zawng a let eng emaw zatin a pu ta zawk ngei chuan a rinawm.
Saizahawla hian mi dangte el rual lohvin chak chungchuanna a nei a, chungte chu tlema zawng han dah ila:-
1. Mau bul khingkhata pawh phawn zawh loh reng reng a nei lo va, zai fik zawh loh lah a nei na bawk hek lo.
2. Khuangchawi nu leh pate’n inchuh tur thil eng emaw an vawrh thin a. A duh zawng leh ît zawng a nih tawh chuan tuman an chhuhsak thei ngai lo.
3. Mi sawm leh pahnih pawhina an zawn zawh loh kawng thlanga Herhse ril chu amah chauhvin a pu chhuak a, Khawruhlian Zawlbuk kalte atan a thawh ta nghe nghe.
4. Vawi khat chu Zawlbuk hnatlangah Saizahawla chu awl ru-ah an puh ta tlat mai a. A kalte thawh Herhse ril chu tlangvalho zawnah an lo ngai hi a lo ni a. Ani thin thawk lawk chuan, “A nih leh ka kalte thawh ka la leh dawn e, mi in run dawn rau rau chuan,” tiin chu Herhse ril kalkhang kima hruihnanga phuar tawh chu a han hnuk ta mai a. An Zawlbuk sak thar chu a tlu dawn ta mai emaw tih tur khawp hian a nghin hian a nghing ta luai luai mai a. A vawi thum hnuhnaah chuan a hnuk dawk ta mai a. Tuman an hnial zui ngam ta lo a ni. Valupate’n tlangvalho zawn emaw an tih mai Herhse ril a thawh kha a ni.
5. Buh phurhna em chu a të emaw, a lian emaw a kut ding lamin a dawm kang a, zem (kawlh) eng anga sangah pawh dam thlapin a chhung thei.
6. Insukhawlh, inbuan leh lungden nikhuaah te hian a khingpui apiangte chu a hneh tawk hram thiam thin.
7. Mi pakhat hnenah erawh chuan, “I chak hle mai a! I hneh tawka tan thiam a har kher mai. Tha ka thlah deuh changin nangin min la kang a, ka tan deuhvin i kang leh thin bawk si a, ka buan tawha zawngah chuan a chak pawl tak ni chein ka hria e,” a ti hial a ni.
8. Inbuan leh infiamna thil dang chi reng rengah tumah hnehsawh takin a diriam zui ngai lo va, ‘Saizahawla khan a hneh tawk chauh a nih kha le’ tih tur chauh hian a tang thiam a. Chu chuan a chapo lohzia a tilang chiang tawk hle awm e.
9. A thianpa Khawzathanga chu an nula rimnaah te hian a kerek khinghnihah hian a man lawk a, puitlingin naupang an phekphehlen ang mai hian a phekphehlen ta mai thin a, chu chuan a chakzia a tilang chiang tawk hle awm mai.
10. Lal Chinhleia chaka an lo sawi rûk ve fo thin chuan Saizahawla chak dan chu fiah a duh ta tlat mai pek a. Fur khaw nal lai takin kawng sirah a lo chang ru a, Saizahawla inring lo lai chu a lo zuan a, a nghawngah chuan a uai ta nawlh mai a! Ani Saizahawla lah chu petek chhin eih lo hian a kal ngaiin a kal miah miah mai a nih tih a han hriat chuan mak a ti ta em em mai a. “A panga khaukhuap fu ang lekah emaw min ngaih chu le!” a ti ta hial mai a ni.
11. Tin, Saizahawla chuan phawk a chhuah chang chuan fur khaw dial nal hnuaiah hian tlangvalte hnenah hian, “Ka hnung leh hma, ka sir tawnah te hian bei rawh u,” a ti a. Tlangvalho chuan an bawr khat tuai a, a kalpui vu vu mai thin. “Diak dai duh lo chu ka pangah hian bei rawh u,” a ti mai thin a ni.
12. A ban lehlam chu a lekchar a, nangpangho chu a ban tawn tawn khat hian a uaitir a, a kalpui vu vu mai thin a. Mite chuan hmuhnawm an ti thei hle.
13. Saizahawla chakzia hi sawia siak lo khaw, chungchuanna neia chak a nih avangin mihring pangngai tan chuan el leh han hneh rual ni lovin a hmu phak chin te chuan an sawi thin. Buhfai hrai khat puankawp tlin tawka fun chu khing khatin duh duhin a tham kang thei a ni.
14. An lalpa Pawihbawia’n khuang a chawi tumin silai vawrh a tum tih an hriat veleh tlangval sawm an inthurual ru ta a. “Saizahawla’n a chang leh ngei mai dawn si a, kan chai rawn ang a, a thenin kan bawhbet ang a, silai chu kan intawm tlang mai dwn nia,” tiin an intiam ru ta a. Saizahawla chuan mi sawmin an cho ru tih a lo hriat veleh chuan a cho let ve ta mauh mai pek a. An lal silai vawrh ni a lo thlen chuan le, an inchuh ta ngei a. Tlangvalho chuan bawhbeh mai tumin an han chai rawn ta ngei a, mahse, a bawha bawhbeh rual a lo ni aw zawng lo mai a. Chu an lalpa silai vawrh pawh chu a chang leh ta a ni. (A chuha inchuh tur thil a nih avangin silai aiah hruizen ban chen vel an vawrh thin.
Tin, Saizahawla pek chuan, “Sanghar hren hlum angin ka nghawngah hian hruizenin hreng tlat ula, ka ding leh veiah panga ve ve tang ula, kan inpawt ang a, a hnehtu zawk zawk duhtakwa insawisakah i ti ang u hmiang,” tiin chung Khawruhlian tlangval chaka sawi mi sawmte chu a cho let ta mauh mai a. A han inngaihtuah thin a, a tawp a tawpah zawng, “E khai, min cho em mai kan hneh dawn lo a ni ang e,” tiin a chona chu an chhang let ngam ta lo a ni.
15. Tum khat chu Zawlbuk-ah thil chi hrang hrang hmangin an inawmhmunrawt el ta pek a. Saizahawla chuan Mizo silai Awlan ngul leh a kawm khat tlatintlangvalho chu a dawmtir a. Chu silai kawm phengah chuan a va hmet a, an han inpawt ta a le! Saizahawla chuan awlsam të hian a la pawt duk ta tho mai a. Tlangvalho chuan mak an ti em em mai a. An han tihnawnpui leh thin a, mahse, a ngai të bawkin awlsam zet hian a pawt dûk leh mai thin si a, “Saizahawla lo chakzia hi hriat phak rual a ni lo ve,” an ti ta thlawt mai a ni.
16. Saizahawla’n a chakzia a tihlan chianna ber chu Zawlnghak in sangkhat (1000) khaw tlangvalin an buan rawn tumin a ni. Amah chu mi chak hmingthang a lo ni tawh si a, a mal a mala buana buan hah hnép hnua Zawlnghak inbuan chak te sawptir hrep an tum hi a lo ni a. A thlen in atang chuan an zu ko chhuak ta ngei a. Mahse, Saizahawla chuan an tum rûk dante chu a lo hre lawk diam si a, han innâwk vel chu a châk lehzual phah sauh va. Saizahawla chuan inbuan cho hla chu faifukin a han sa ta hlarh hlarh mai a. Chu inbuan cho hla Zawlnghak tlangvalte’n an han hriat chuan an haw rilru ta hle mai a. Faifuk vein Saizahawla chu an han cho lêt ve a. Ani lah chuan a hma aia ringin a han cho lêt a. Zawlbuk-ah chuan an hruai lut ta a.
Zawlnghak tlangvalte’na an lo rêl lawk ang ngei chuan buan chak pawh ni hran lem lo ho chu an han buantir hmasa ta hlawm a. Mahse, an lo rin loh dan ang tak maiin Saizahawla chuan a hneh hram chauh ta hlawm mai an han hmuh chuan lawmin an haw haw ta hluah hluah mai a. Chak dan indawtin an kai chhuak zel a, a chak apiang mai chu a hneh chiang chho ta tawlh tawlh mai a. A tawpah phei chuan an khaw tlangval buan chak bera an neih leh an chhuanvawr phei chu a tan hian a tang hman ta reng reng lo mai a! A tawpah phei chuan, “Saizahawla hi mihring pawh va ni nek suh,” an ti ta thlawt mai a ni.
17. An lalpa Pawihbawia ngei pawh chuan Saizahawla chak dan chin chu fiah a tum ta pek a. A ‘Sele’ (Hemi awmzia chu ramsial/tumpang sialin mihringte vulh sial a rawn thlah pawlh ang chi hi a ni) kawlh zet mai chi pawh an liah that ngam mang loh chu beihtir a tum ta a. Hemi hma pawh hian a sepui nen a lo insaihruipawhtir tawh a. Mahse, sepui chuan a hnuk zo ta reng reng lo mai tih a hmuh avanga selepa nena inbeihtir a tum a ni. Saizahawla laina hnaite chuan thih phah ngei dawna an hriat avang chuan an lalpa thiltih dan chu an lo haw ru hle mai nghe nghe a. Tumpang-sial chakzia hretu pasalthate pawh chuan Saizahawla chu an lo huphurhpui hliah hliah hlawm a. Mahse, ani Saizahawla lah chuan huphurh hmel reng reng a pu ve si lo va.
An lalpa kawta lazar ban tawnah hian puan dum an han zar te te a. Chu puan phen atang chuan Tumpang chal chu chi an va liah a. An puan zar pawt hlimtu tur lal luhkapuia mi chuan, “Chi liahtu kha insaseng rawh, puan ka pawt hlim dawn e,” tih leh puan pawh hlim chu a han rual a. Chu Tumpang chal kawlh mangkheng chuan Saizahawla chu a han phin zui ta nghal a. Ani chuan rang zet hian a ki khinghnihah chuan a lo dawm ve nghal chat mai bawk a, an innawr tan ta nghal a. A tir lamah chuan Saizahawla chu a han kat deuh durh durh a. Chutah le, Saizahawla chu a han insangphek tan ve ta a le! A pangti khawi laiah mai pawh chuan sazu tiat tiat hian a rawn bawl pawng chhuak ta tuk tuk mai a! “Tunah chuan tan ka han la ve tawh ang e aw,” a han ti a. A thlirtute chuan, “A,” an lo ti rual dual a. An han innawr dun ta tak tak mai chu le, tuallei char chu khuhhriang tiat tiat hian an rap khawk dun ta tawp tawp mai a nih chu!
Nakinah deuhvah chuan an lalpa Pawihbawia chuan a Tumpang chhunvawr tlawm mai tur hmel chu a hmu ngam meuh lo a ni chek ang a, “Saizahawl, Tumpang i tlawm dawn e, i ti thangtlawm lutuk e,” a han ti ta roh va. Chu veleh Saizahawla chu luhkapui lamah chuan a tawlh hret hret a, luhkapui a thlen dawn hnaih chuan lal luhkapuiah chuan a per kai ta nawlh a. Tumpang chuan a han phin zui ta chu le, an lalpa luhkapui thing ui pum tiat tiat inkham chu a phin tawm ta ten tun mai a ni! Mite chuan mak an ti em em mai a, “Kan lalpa Tumpang len len nen, Saizahawla zet hi zawng a lo chak eltiang a ni e,” an ti ta huai huai mai a ni. Amah hre chiangtute chuan, “A âwm e,” an tih laiin Tumpang nena an inbeih lai hmu ve lote chuan an awih thei chuang lo.
18. Kum khat chu furpui laiin kawng chhak phulraw hung lian zet mai lo tawlh thla hian chu kawngpui chu a hnawh tlat mai a. Kal hmasaho chuan a helna siamin an hel zel a, remchang hmasa berah hnatlang koha kar lum an rawt a. Saizahawla chu inthiar tum ni awm tak hian kawng chhakah a peng khawtlai a. Feh kal tur an liam zo ta maw tih veleh amahin lamlian Babu hmuh laiin chu phulraw hung kawng hnawhtu chu kawng thlangah chuan a nam liam ta daih a. A nam liam lai hmu hlawm lo mah se, mite chuan Saizahawla tih niin an ring ta tho va. Lamlian Babu erawh thung chuan, “Hetiang khawpa mihring chak ka la hmu ngai lo ve,” a ti ve thung a.
19. Zawlbuk awkpaka chung lamah thing uipum tiat vel hi kham a ni thin a. Saizahawla chu chak chungchuang leh mi filawr nia an hriat tlat avangin suttliahtir an tum ta pek a. Ani Saizahawla chuan, “E khai! Hei em zawng mahni mai chuan ka sutliak zo awkawng lo vang le, mi in lo nampui tal tur a ni,” a ti a. Tlangvalho chuan hnâng chhete hian an hlîng a, chu an hlìnna hnâng pawh chu pawt mar tha thum mang lo te hian an lo pawt ve a. Chu veleh Saizahawla chu a han insangphek a, chu thing chu a han su ta tak tak mai a le! Zawlbuk chu a tlu dawn ta mai emaw tih tur khawp hian a nghin hian a nghing ta luai luai mai a.
Chu thing uipum tiat ngawta hrawl pawh chuan Saizahawla tha chu a diar (dawl) zo bik ta lo va, a tliak leh ta rup mai a ni. Amah Vungtawia chak leh pasalthat lama Saizahawla el ru ran thintu ngei pawh chuan, “Tun tum zawng Saizahawla tha so lai ka mit ngeiin ka hmu ve ta a. A lo chak tak tak a nih hi le! Zawlbuk kha a tlu dawn ta emaw ka lo ti hman hial asin. Khatiang tha pu chuan Tumpang chal pawh lo hneh tur reng a nih tak kha,” a ti ve ta a ni.
20. Tin, naupang lawm lem sialhma ro ai chat tawh thing lukham tiat vela kak hi a awm a. A phiar hle mai bawk a, Saizahawla’n a keu phel zo ang tih leh a keu phel zo lo ang tiin mite chu an inhnial ta pek hlawm a. A bul retah a kit a, Zawlbuk-ah chuan an rawn pu lut ta a. Saizahawla chuan sam zet hian a lo keu phel ta mai a.
Chemfawng emaw hreiha emaw a lak reng rengin chem a ruai ve ngai lo va, a tha deuh tur ni awma a hriat chu a pawt phawi zung zung zel mai thin a ni.
Saizahawla hi a pianzia hrim hrim atangin mi bik ni tura khuarel a nih chungchang thu kan sawi nual tawh a. Mite zingah a sang filawr luah lo nain a pumrua erawh chu a lian hle thung. A thutung lai chu a hnung lamah thlangra an va dah a, a thut hliah vek avangin a lang thei lo. Amah a insum ruk chiah a, amah anga mahni insum ruk hi an vang hle awm e.
Seling-a a awm laiin kawngpui kham zawngin lung lianpui mai hi a lo tla ruah mai a. Patling sawm rual zetin kawng thlangah kar lum an tum a, mahse, an kar lum zo ngang lo va, an ralbansan rih ta ngawt a. Kawng Babu (PWD SA) hmuh lai ngeiin amahin Saizahawla chuan kawng thlangah a nam lum ta mai a. Kawng Babu chuan mak a ti ta em em mai a, “A taksa peng tinte chu an tang thei vek a ni,” a ti ta hial mai a ni. PWD ho pum dolung ser sawmli zeta rit a haider leh ta pek a, “Hei të eng nge ni ta reuh ngai, a va han mak ting teng ngai ve le?! Min pe phal se ah hawn nel nelah ka va duh reuh em!” tiin khingkhat hian a lek a, a thlek tawn vut vut thin a. A hmutute chuan, “Saizahawla chak dan hi a lo va han namen lo em!” an tih phah ta huai huai mai a ni.
Ni khat chu Saizahawla hi Aizawl-ah a thianpa nen an va kal dun a. Chumi ni tak chuan Thanhranga Pawi, Chumte khua chu Aizawl-ah chiseh lamin a lo kal ve bawk a. Vai Hrangkira dawr (tuna Buangthanga dawr lo ni)-ah an lut ho va. Hrangkira chuan lian dun ema a hriat avang chuan inchaitir dan tur a ngaihtuah ta a. “Ka kahpathir tlawn hi a hmawr tawnah vuan ve ve ula, a chhuh hnehtu zawk zawkin man lovin in nei dawn nia,” a ti ta roh va.
Saizahawla leh Thanhranga chuan phur dun ru zet hian chu kahpathir tlawn chu a hmawr tawn tawnah chuan an vuan a, inchhuhsak tumin an han inbei ta tak tak mai a le! A changin an han innawr tawn ang sawk sawk a, a chang leh an han inpawt leh vak vak bawk thin a. Nakin deuhvah chuan Saizahawla chuan, “Thiana, kan inhneh tawk chiah a ni e, a laiah hian inbun mai ang,” a han ti a. Ani Thanhranga lah chuan chutia Saizahawla’n rawtna a han siam takah chuan a zâm aw deuh ni turah a ngai deuh ni ngei tur a ni a, “Ni lo ve a, hah khat tal chu i han inbei leh teh ang,” a han ti a. An han inpawt leh ngar ngar a. Thanhranga chuan chang zawk ngei dawnin a inhre ru tlat a, a hlim rilru hle hman a. Nakin deuhvah chuan Saizahawla vek chuan, “Thiana, ka hah tawh em mai, a laiah hian inbun mai ang,” a han ti leh a. Thanhranga chuan, “A chang zawk zawk chu kan la awm na chek ang chu maw le,” tiin a tang tlat thung a.
Saizahawla ngaihdan chu a pel ta deuh a ni chek a ni ang chu, pawh tum tawh lo ni awm tak hian a khing hnih hian a sum ta run mai a. “Aw aw aw,” tih pahin a kut vei lamin a hum sauh sauh a, a kut ding lam chuan Thanhranga kut pahnih chu a zut thla ta thawt mai a. Saizahawla lah chuan, “Thiana, inbun mai ang ka tih ka tih lai khan i duh lo vei a, mipa vannei bui mei tawia,” a ti a, a kal ta daih mai a. Thanhranga chu a kut chi lo hawi vel ta mai mai a.
Ama tlam em ngatin buh a phur thin a, he a tlam em hi tin riat dawnga ngaih a ni. Kawtlaiah naupang infiamin an lo hmuh changte hian, “Uia a va chak reuh thir ther awm ve!” an lo ti ngei thin a. Ani chuan, “Uai, uai, uai!” ti chungin a mawngtam kheng zawk zawk hian a keartui chu leka lim zek zek chung zelin tibaw hauh si lo hian in a tlan thlenpui ta thin a ni. Naupang a ngainat avangin puma kawmtu tam ber pawh naupangte an ni thin.
Tuirial lei dawh laiin Vai-pawi (Punjabi) lian leh chak zet mai hi a awm a. Thir tlawn lian leh sei pui puite chu a pu vu vu mai thin a, vai kalho chuan chak an ti em em mai a. A hmingah pawh Vai Saizahawla an ti mai thin. A hmu tawh apiang mai chuan, “Saizahawla nen a tu zawk nge chak ang le?” tiin an inzawt fo thin a ni. Kum 1901-ah Kumpinu lal pasarihna (Edward VII) lallukhum chawimawina ni hmang turin Bawrhsapin Mizo lal 70 Aizawl khawpuiah a ko khawm a. Chu’ng Mizo lalho leh Punjabi chak thlante chu a inhruipawhtir ta a. An lal kaihza venga kal ve Saizahawla chu lal lamah chuan an teltir ve a. A lehlamah chuan Tuirial lei dawhnaa tel Punjabi chak kha a tel ve bawk a. A thlirtu mipui chuan thin phu dep dep chungin a tu lam zawk chu chak tak ang maw le, an ti rilru a, a lehlamah Mizo Saizahawla leh Vai Saizahawla an tang a, an mit latu ber chu mi chak ve ve a hmawr tawna tangte chu an ni.
An han inpawt ta nge a le! Saizahawla’n tha a thlah apiangin Mizo lam chu an tawlh thin a, “Saizahawl, ramri kan tawlh thleng dawn e,” an han tih veleh chuan Saizahawla chuan, “A ni tak maw, i kal vak mai ang u hmiang,” tiin lei chara hniak lang kawk kawk khawp hian a pen leh zawt zawt mai thin a. Vaiho chu an tawlh ve leh hun hun mai thin a ni. Mipui chuan a thiante chu tangkai ve awm pawhin an hmu lo thin a. Chu’ng sipaiho chu amah Saizahawla chauh pawh chuan pawt hnehin an ring ta hial mai a ni.
Tanna an han inthlak hnu pawh chuan Saizahawla kal hun apiang kha lehlam tawlh hun a ni ta zel mai a! A tawpah zawng Mizo lam chuan an hneh ta nge nge a. A chak zawk pawt turin sipai hrui pawt chak rual chu an lo inralring ve reng bawk a. Mahse, Manding Putara an tih mai Lt. Col. Lock chuan a remti ta lo va. Saizahawla chakzia a hmuhin sipai lam chu an mualpho mai a hlauhpui ni ngeiin an ring.
Lalzika Sailo lal Khawkawi-a a awm laiin, “Ka pamal si a, puakphurh a zing bawk nen tiin Seling mualveng lamah a pem ta a ni. A hun leh ni an vanglai hunte inrual tlang ni ta se, he’ng Selesih 7000 khaw pa chaka an sawi thin Chula te, Vuta Hualtu khaw chak te leh Chawngsavunga te nen hian han inel tlang ta se a tu ber nge chak ang tih hriat a harsa hle mai. Tin, Khuplal Hmar Manipur-a awm chak hmingthang ve bawk a awm a. Road Roller a ke hnung lam pahnih feet khat laia sang chawi kang thei, savawm sum nga a bakbuk leh a zâng hmula man beta sawhhlum thei te nen a tu nge chak zawk ang tih upate chuan titiho nan tak an hmang bawk thin.
Mahni chauhvin ral bei turin rawlralin a rammu fo va, ral lu pawh a hawn zeuh zeuh thin thu an sawi bawk. A thlahte chu — 1) Thanzama 2) Thanseii 3) Laleni 4)Thansanga te an ni.
Tichuan, Saizahawla chu Seling-a a awm laiin hmana a mi thah Leisenzo khuaa mi chhungte khan kum 1913 khan zu-a hnamtur hnah bilh hnan hmangin an rawn hraihlum ta a ni. Saizahawla hi mi ramvachal tak mai a nih avangin ram lamah pawh thang a chhuak a. Ral pawh sawm vel zet thatin pasalthate’na chawimawina an dawn ang chi zawng zawng chu a dawng kim vek a, kum 55 mi lek niin tûr (zu-tûr) hmanga hrai hlum a lo ni ta a ni.
A thufingte:
Thulakna: PASALTHATE CHANCHIN by HKR Lalbiakliana
Chhim leh Hmar Indo tawp dawn lam kum 1858 kum tawp dawn lam buh seng laia piang niin a naupan lai atang rëngin naupang pian tha leh san tha tak a ni a, an lalpa Pawibawiha (Lalnilena) aiin kum 8 velin a naupang zawk. Naupan lai atanga inkawm ngeih tak, Pawibawiha kaihhruaina hnuaia seilian a nih ang bawkin an lo puitlinga nupui fanau neia Pawibawiha a lo lal hnu thleng pawhin a kaihzavêngtu ber a nih mai bakah Khawruhlian lal Puithiam leh Thirdeng nih a kawp a. Hei tak hi Saizahawla danglamna pakhat chu a ni. Thirdeng nih leh Puithiam hna chelh kawp ta hi sawi tur pawhin an vâng hle awm e. Tin, pasaltha tawpthang a nihna pawh hi a phawk chungchuanna leh a chakna te hian a hliahkhuh hneh êm a, chu’ng a nunze pahnihte chu a lo hmingthanpui ta zawk mah rëng a ni.
Saizahawla hi a naupan lai atang rëngin chak hmingthang ni tura khaw ruat leh duan an tih ang chia piang hi a ni a. A nâk ruhte pawh thliar hran theih mang miah lo hian a thlâr phêng duai mai a, a mal malin a chhiar theih loh e an ti thin a ni. Kawngka biang vuana a din tan theih tirhin pawn lam atanga a biang rawn liahsaktu uipui chu in chhung lamah a khingkhatin a hlãng lut thei a, an tihthinur châng phei chuan a nu hmuilungdelhin mi a vawm vur vur thei a, amah awm thintu a nî phei chuan, “Engtin taka chak chuan la rawn puitling ang che maw le!” a ti hial thin. A têt të atangin a mitmeng a fîmin a tlang hle a, a thiante a sual ngai miah lo bawk.
Saizahawla chu a lo seilian zel a, a hriselna a that bawk avangin a tleirawl thaza chu a namên lo ta hle mai a. A rualpui reng reng buan hneh leh ter pha an awm lo. Amah chauhin an chhuat laiah inbuan ka zir e tiin a ri hlut thin a ni. Vawi khat pawh an chhuat laiah inbin a zir vel laiin a nu’n a rawn kal pêl thuak a. A thaza lutuk insûm hman lo nge a phawk a chhuak ni maw, a nu chu a lo bin let ta tawp mai a! A nu chuan, “Kan Saizahawla tak hi chu aw!” a han ti a. Saizahawla chuan a mi bina chu a nu a ni tih a han hriat chhuah chuan va kaihthawh pah hian, “Ka tihpalh a ni e ka nu,” tiin ngaihdam a dîl ta a.
A tlangval chhuah tak tak hma zawng chuan a chakna chu a thup ta tlat a. Zawlbûk tlangval hovin tleirawl an inbuan fiamtir chângte pawh hian a khingpuite tha hen tâwk chauhvin a tang thin. A lo puitlin chhuah tak tak hnu phei chuan a inthup lehzual a, a chhan ni bera lang chu hman lai mi chakte khan dawi an hlau em em vek hlawm a, chuvangin mite aia an chak chungchuanna chu an thup ta tlat mai thin niin a lang. Dawi kha a tihin an tih a, an hlau hluah hluah a, chuvang chuan an inthup ta tlat mai thin a ni. Chawilung nei thama chak an tam hle na chungin chawilung erawh chu a tlem hle thung si a ni.
Tlangval puitling a lo niha nupui a nei dawn hnai ta tihah chuan Zawlbuk buantualah chuan a rawn inlar ve tan ta tak tak a. A aia chak lo zawk nia a hriat chian sate chu an tha mil tawk chauh zela tangin a hneh hram chauh alawm le tih tur hian a buan zel a. Amah cho ru leh er ru deuh nia a hriatte erawh chu chiang zet zeta phawi kangin a chang phei chuan a bin zek mai thin a, mite mak tih a lo hlawh tan ta a, an lalpa Pawibawiha phei chuan a zinna apiangah a kaihzavengtu berah a hmang ta hial a. Tun lai angin kaihhruaina tha hnuaia seilian ni ve ngat se zawng Zofate tihmingtha turin khawvel a deng chhuak ngei ang le.
Kan sawi tawh angin Saizahawla hi a naupan tet atang rengin a nunzia pawh a phawk a, a lo puitlin chhuah tak hnu phei chuan a phawk lehzual a. Khawlaia a ngaihzawngte a tawh changte hian ka zak e ti ni awm tak hian a puanven chuan a inlukhup ta thin a! A ngaihzawngte chuan en ngam lovin kimki chuih chuih chungin an tlanchhiatsan ta thin a ni. A chang leh a nula ngaihte hi naupangho a tlangautir mawh hek lo. Anni chuan an lo haw ngei bawk thin a, an hua tih a hriat veleh naupangho bawk chu tirin, “A ngai lo leh,” tiin a tlangautir leh a. Saizahawla nunzia zawng a dangdai ve reng reng a ni. Mahse, chuti chung pawh chuan mite thlamuana chawk hlimtu ber, Khawruhlian khua ina an tawng chhan ber a ni lawi si a ni.
Puithiam nih leh Thirdeng hna a kawp kan tih tawh kha. Thirden tur a han rawh ling a, a han dêng a. Naupang thenkhat pûm lo zahsaktute chuan, “Uai, a va han dêng na awm ve maw le!” an lo tih tawh chuan Saizahawla chuan, “Uai, uai, uai!” tia lo chhan let pah hian a thirden lai chu a dêng na telh telh a, “Uai, iau,” tia inchhawn chung zel hian a chem chher zawh tep tawhte hi a dêng khawlo zo leh ta vek mai thin a, a bul atang bawka tan a ngai leh mai thin a ni. A nupui pawh chuan naupang tê tê avanga a thir chher zawh tep tawhte a bul atang veka tan a ngai leh mai thin a han hmuh chuan, “Naupangho ai mahin i naupang chhe zawk alawm maw thin le,” a ti ve hial thin a ni. Naupangho nena han inchhawn chhaih vel chu a nuam tihzawng ni miau si hek le.
A Puithiam hna han thawh ve dan te reng reng lah chuan midangte Puithiam hna thawh dan lah ang hek suh. Bawlhlo engkim mai hi a nei lawk vek a! Damlo thawi tura puitlingin an koh hi chuan a kal duh ngai miah lo va. Mahse, naupangin awmze nei taka zaizira an koh tawh hi chuan hna laklawh engmah sawi lovin a zui nghal thung si thin a ni. Naupangin an koh dan pawh, a kutah emaw a nghawngah emaw kutphah saisira an han zai nãw nãw tawh hi chuan damlo thawi tur an awm tih hriain a zui nghal mai a ni. Cghuvangin damlo thawi tur an awm tawh hi chuan puitlingin ko lovin naupang an tir mai thin.
A thianpa Vungtawna chuan, “Saizahawla nen hian tette atanga inkawp chawt kan ni a, hmun khata riak leh mu dun chawt reng kan ni bawk a, kan puitlin hnu thleng pawhin lal kaihza venga zin dun thin kan ni. Thlen inahte hian mi a insual derpui leh ta chiam mai thin a, thlen inte kan tihbeidawn leh tihhrilhhai chang a tam khawp mai! Saizahawla kawp chu buaithlak chang a tam khawp mai,” a ti a ni. A sawi zelnaah chuan, “Antam te hi han hmeh ila, kan lak chiah kha a rawn la ve chiah a, han thlah ila, a thlah ve leh roh thin bawk si a, zupawl sate hi kan zâwn dun leh nawlh nawlh mai thin,” tiin. Nupui neia a indan hnu phei chuan chak leh phawk satliah ringawt a lo ni awkawng lo mai tih chu a lo hriat chhoh tan ta a ni. Mizo pasaltha dangte ang bawkin Saizahawla chuan zepui pathum a nei a, chu’ngte chu — (i) Mi chak a ni (ii) Mi phawk a ni (iii) Mi huaisen, mi ral leh sa ral hmaa zâm ngai lo mi a ni. He’ng thil pathumte hi mi bik a nihna thil pathumte chu a ni.
Vawi khat chu Khawruhlian-a a awm laiin Meitei ram (Manipur) atanga lo kal Hmar rawlrala chete’n Khawruhlian pa pakhat chu thatin a lu an rawn la a. Mahse, Khawruhlian khawho chuan anniho chu an um phat ta lo va. An um phak tak si lovah chuan beidawngin mi dang zawng chu an kir ta vek hlawm a. Mahse, Saizahawla thangtlawm chu kir duh lovin chu’ng ralho chu an khaw thlengin an hnu chu a chhui ta a.
Parvachawm khaw piah lawka Leisenzo khaw pa pakhat lo bing vât lai chu a va hmu fuh ta hlauh va. A ral lehlamah chuan lawm rualin an lo vât bawk a, a kah nghal mai chuan a silai thawm hriain an rawn um zui dawn tih a hre ru kiau si a. Chu pa thingkih thluk ruala kah chu tha zawk dawnin a hre ta a. Chu pain thing a han kihthluk rual chiah chuan a kap thlu ta ngei a, mahse, lawm rualte khan a silai thawm chu an lo hre ta tho si a, chu’ng lawm rual lo vâtte chuan ngaihtha lo tih hriat tah hian, “I ema na i kap?” (Eng nge i kah?) tiin an au va. “Ka buhfun mi lakpek tumin lungdupin a mi vel a mi vel a, ka kap an nawm ie,” (Ka chawfun min laksak tumin lungdup (Sakei)-in min hel min hel a, ka kap a ni e) tiin a chhang sam et a.
Tichuan, a mi kah lu chu a la a, an khaw lam pana a tlan nghal mai chuan an rawn um zui nghal ngei dawn tih hre rengin Leisenzo khaw lam pan chuan a tlan ta thung a. Leiseizo khaw daiah chuan a mi lu lak chu sahmima akin tawkpui buk hnuaiah chuan a tawmpui ta a ni.
A lo hlauhthawn ruk ang ngeiin lawm rualte chuan an hre chhuak ta thuai a. In lama mite an pun a, zankhuain hualin an zawng a, a um tur pawl an insiam hrang bawl a. Mahse, Saizahawla chu an hmu zo ta chuang lo va, beidawngin an haw leh ta hlawm a. Mak an tih thute chu an rawn sawi haw pah noh noh zel bawk a. Tlanbona hun a awm lohzia te, khàn zawng zawnga an tlak khalh thute chu an rawn sawi haw a. Mahse, Saizahawla kha an hual chhungah ngei a awm a, mahse, Hmar tawng a thiam ve tlat avang leh unau hmelhai hun vel a nih miau tawh avangin an hre hrang thei tlat lo mai a lo zi zawk a. Amah zawk pui roh chuan Hmar tawngin, “Kha tieng khan a hung tlan a ni, lo inring ro,” (Kha lamah khan a lo tlan a nia, lo inring rawh u) a ti ta roh thin a, man ngaihna a awm lo reng a ni. Zankhuain chu tawkpui buk hnuaiah chuan a tawm a, kawl a lo êng tan ta tih veleh Khawruhlian lam pan chuan a haw ta vang vang a.
Khawruhlian leh Leisenzo khaw inkarah chuan ni thum ngawt a thang a. Zan khat chu a mi lu hawn chu a lo nam deuh tawh bawk a, Sakei-in chhuhsak tumin a hel a hel ta mai a. Mi lu chu Saizahawla chuan a thut kapkalak tlat a, pek ai chuan a Sakeia zawk kah mai pawh a hnial lo hial a. Mahse, upate’n Sakei huai (Sakei sual) ni si lo Sakei kah chu an lo duh ngai hauh loh thil a ni a. A chhan chu ram chhuah nikhuain kan hmaah Sakei an inlar an inlar tawh mai thin a ni an ti thin. Amah Saizahawla ngeiin, “Mi lu chu a lo nam deuh tawh bawk nen, a tukah chuan ka hritlang bar mai,” a ti a ni.
Khawruhlian kawtchhuah a va thlen chuan tlang chu a han tlir ta ngei a. Khawtlangin an lo hmuak a. Nulate chuan pasaltha ral lu hawn chawimawina chi khat, Saizahawla nghawng chuan arkeziak an ban kur ngiai nguai ta mai le! Hmar-in an thahsaka chhungte zinga nu pakhat phei chu a lawm chuang bik a, a pawnpui thar hlak chu puin kawtchhuahah chuan Saizahawla thut nan a phah a. An lalnu Rohlupuii phei chuan thul mawnga a thihna phawrhin Saizahawla chu a khimtir a. An lalnu thiltih chu arkeziak lo bàn tluka ngaih ni mah se, pasaltha chungchuang bikte chawimawina anga ngaih a nih avangin duhsakna leh chawimawina sang bik anga ngaih a ni thung.
Khatia ral ramah amah chauhva a va rawl ta kha a thang rei tak em avangin mite chuan a va bo hlen ta ni te’n an lo ring hman rum rum hial a. An khaw pa pakhat Thanbuka phei chuan ‘tiang hian tawng a lo àm chuang deuh bik a. “Kan Hmar mi â pa kha a bo hlen ta a ni ngei ang,” tiin. A chang phei chuan Saizahawma fate hriat tur mang mang te hian a lo ti mawh hek lo. Thanbuka thu sawi Sazahawla’n a han hriat chuan ram en (lo en) a lo hun a, Thanbuka lo pawm chu vawm thum tlawng a luahlan ta zar zar mai a ni. Saizahawla’n hetia a tih theihna chhan pakhat chu an lalpa Pawihbawia’n, “Saizahawla’n a duhna lai berah lo pawmin a perh a tar thei ang a, in pawh a duhna lai laiah a sa thei ang,” a lo tih tawh vang a ni.
Thanbuka lo pawm vawi thum lai a luahlan ni chuan an thinur ve ta deuh ni ngei tur a ni, “Teh fo a…!” tiin chhuah duh loh tumin tan an khawh ve ta a. Mahse le, Saizahawla’n a bula mau pakhat chu a khingkhat hian a pawt phawng lawk a, a bul chhah lam atang chuan an lam hawi chuan a han zaifik thlawk ta fur fur mai a! Tu pawh deng fuh se tlukna ngei ngei tur khawp hian mau bung chu a thlawk ta fur fur mai si a, an tuar ngam lo va, an chhuahsan leh ta nge nge a. Mahse, a vawi thum hnu erawh chuan a luahlan duh ta bik lo va. A chungchang thua an tawng mawi lo tak kha hre chhuak se, ti tawh ngai lo se a duh vang niin a lang.
Tin, an lalpa Pawihbawia’n, “I duhna lai berah in i sa thei ang,” a tih chu phawk a chhuah hnan pek a. favang awllen a lo thlen chuan in chu a han rel chhin ta ngei a. Kawtthler tan zawng tak te hian a han rel uai a, sak tak tak phei chu a awm lem hlei lo va. A tuk lawkah a ban phun chu a phawi a, an lalpa kawta seluphan chu ban chhak lama rin tum ni awm tak hian a ban thlang lam turte chu a han phun leh ang uai uai thin bawk a. Sa tak tak tàng e phei chu a ti lem hlei lo va. A upat hnu deuh pawhin Saizahawla hian a mize phawk tak mai chu a thlah hlen tak tak thei bik lo ni ngei tur a ni, a khât tâwkin phawk a chhuah deuh reng thin. Chu chu a naupan têt ata a mize pui pakhat a ni reng a ni.
Vawi khat chu an khaw pasaltha Vungtawia nen Sakei hualnaah, “A hnungtawlh tawlh.” tiin thu an intiam a. An Sakei hualna hmunah chuan a ngawizawnah an tang dun a, nakin deuhvah chuan Saizahawla chuan a pawnven chu a han siamtha a. Vungtawia chuan, “Kha i hnungtawlh e, en teh mah, a hmaa i hniak leh tuna i ke rahna kha…” a han ti a. Saizahawla chuan, “Ka hnungtawlh lo ve, ka insiamtha mai chauh a ni,” tiin a han tang ve thung a. Mahse, Vungtawia chuan hnungtawlhah a puh lui ta tlat tho va.
Vungtawia chu Saizahawla a hnungtawlh lo tih hmutu leh hre chiangtu ber erawh chu a ni tho va, mahse, a puh lui duh ve hrim hrim a ni. Saizahawla chu a thinur ru ta hle mai a. A hnu lawkah chuan Saizahawla chuan funpui hi a er ta tlut tlut mai a. Mite’n, “Saizahawl, eng nge maw tih i tum le, funpui te i er tak tlut tlut mai le?” an ti a. Saizahawla chuan eng danga chhang hran lem lo hian, “E le, Vungtawia tel lovin le,” ti chauhvin a chhang mai thin a. A zawttute chuan a chhanna chu mak an ti em em a. Funpui a er zawh chuan thimkual lian zet mai hi a chher a, amah chauhvin Hmawngkawn khaw rûn turin a chhuak ta vang vang a.
Hmawngkawn khaw kulhbing chu a zuk kâp ta a. Vungtawia zawng a tel ve ta lo ngei reng a ni. Saizahawla chuan chu kulhbinga awmte chu a han au va, “Ralpui chu ka ni e,” tiin. Hetianga a tihna chhan pawh hi eng dang niin a lang lo, hetih hun lai hi chhak leh thlang indo kum 1876-1880 inkar hun lai kha a ni a. Vuta leh Manga thlah tangkawpin Lalsavunga thlahte an do rawn hun lai kha a nih kha. Heta indote hi unau an nih miau si avangin indo dan turah pawh thuthlung fel tak siamin an duang lawk sa diam a, hetiang hian — “Rawlrala inbeih lohvah, in leh lo inhalsak lohvah, nunau inthahsak lohvah tih leh ralpui chauhva indo tur,” tih a nih avangin chauhvin ani Saizahawla pawh hian, ‘Ralpui ka ni e’ a ti niin a lang.
Hmawngkawn khaw kulhbinga ralvengtute chuan an han kap let ve a. Ani chu a thimkual lianpui mai a chher thar chu hnutchhiahin a tlan haw leh ta daih a. Chak hmingthang a nih avangin an um pha ta lo a ni. An khuate chuan, “Saizahawla hi hetiang tea phawk chhuah ngai emaw ni reng reng le! A la phawk hlum mai ang tih pawh a hlauhawm alawm le!” an ti ta huai huai hlawm a. Pasaltha huaisen tan lo chuan chutianga phawk chhuah chu thil ngamawm loh tawp, tih mi ni pawha lang lo a ni reng a ni.
Tum khat chu Saizahawla leh a thiante pahnih Khawzathanga leh Ekchhetea hi hmar lamah rawlralin an rammu a. An kal zel a, Pherzawl khua an va thlen chuan Saizahawla chuan a thiante pahnih chu Pherzawl khaw daiah chuan a hnutchhiat a. Saizahawla chu khaw chhungah chuan a lut a, Zawlbuk-ah lutin tlangval pakhat bulah hian a va mu ve a. Chu tlangval chuan, “Zanina ka bula mu chu a va han lian em em ve maw le!” a khât tawk hian a ti ta fo mai a. Ani Saizahawla lah chuan Hmar tawng hian, “To tawk tawk rawh, mi i sukin thei noh ie. Ka i mu a suok a nih,” (Tawng tawng suh, mi ti muhil thei lo ve. Ka mut a chhuak a nia) tih pahin a nghawk leh sawk thin a. Mut reh hun a lo nih chuan a tho va, Zawlbuk-a an silai tun zinga a tha tha pathum chu lain silai dang zawng zawng kaw hmawrah chuan tui a thunsak vek a, Zawlbuk atang chuan ngawi rengin a thiante pahnih a hnutchhiahna lam pan chuan a chhuak ta vang vang a. A thiante pahnih hnenah chuan a silai lak chu pakhat ve vein a sem a, an khaw lam pan chuan an haw leh ta vang vang a.
An haw kawngah chuan a thiante pahnih chuan, “Hei silai pathum ngawt kan hawn si a, khua kan thlen tikah chuan heti hian i ti ang u hmiang; ‘Lam a hlat tham em avangin kan ral thah takte lu chu kan rawn hawn thei ta lo a ni e — tiin i muallam ang u; kan lalpa lahin ral lu siala aih a inhuam reng si a,” an ti a. Ani Saizahawla lah pek chuan ‘aih’ a ti lo va, ‘aw’ lah a ni na bawk hek lo. “E,” a ti ve mai a. A thiante pahnih chuan remti ni ve ngei turah an ngai a, thu delhkilh nan, “A sawi sawi sial chawiah,” tiin thu chu an thlung ta a ni.
Muallam hi Mizo lâm zingah chuan a ropui ber a. Pasaltha ral that tawhte chauh lo chuan an lâm thei lo va, pasaltha inchawimawina sang ber awmchhun a nih miau avangin a ropui dangdai chungchuang hle bawk a ni. Mi lu (ral lu) khai hawng thei (tawhte) tan chauhva lâm theihna hun leh hmun a nih miau avangin chutiang nun leh hun la tawng ve lote tan chuan chu lamtualah chuan inrawlh ve ngamna chi a ni lo. Tin, ral lu an khai hawn theih loh pawhin lam a hlat tham chuan ral lu chu a lo nam hman thin tawh avangin a aiah luvun sam telin an hîk a, an khai haw mai thin a ni. Chutiang kawngah chuan a rammute an rinawm tlan chuan emaw, ral lak sumte nena an haw a nih phawt chuan rinawm tawka ngaih an ni thin. Khuaa mite pawhin ihe lovon an muallamtir mai thin a ni.
Khua an thlen tuk chuan Saizahawla thiante pahnih Khawzathanga leh Ekchhetea te chuan lal thuneihna la hmasain muallam tur chuan an lo chhuak dun ta ngei a. An lalpa Pawihbawia pawh chuan a tûka sial talh tur chu a seluphanah chuan a thlun chhuahtir ta ruau mai le! Mahse, Saizahawla chu muallam tur chuan a lo chhuak duh ta hauh lo mai a! An lalpa Pawihbawia chuan a khawnbawl upa min chu a tir ta a. Saizahawla chuan tlang deuh mai hian, “Ral that si lova muallam zawng ka thiam ve zawng a ni lo ve, ka zah zawng tak a ni,” tiin a lo chhang ta mai a. Lal mi tirh chu mak ti leh beidawng tak chung hian a haw leh ta a.
Khawnbawlupa minin lal hnena thu a han thlen hun chuan lalpa chuan Saizahawla thiante pahnih chu a ko va, thu awmzia te a han zawh fel dim diam hnu chuan anni pahnih Khawzathanga leh Ekchhetea te chu an zak ta em em mai a. Hawi ngaihna pawh chu an hre ta mang lo hial mai a! Kawng laka an thu lo intiamkam tawhna angin Saizahawl chu Sial chawitir an tum dun ve ta thung a. An thu tiam anga a awm leh tak si loh avanga a se chawi tur chu an va thîng thla rawk a. Ani lah pek chuan eng danga chhang ta lem hran lo chuan, “Se hu silai pakhat ve ve chu ka pe daih tawh che u a ni lovem ni?” a lo ti sam leh ta et roh si a, anni pahnih ve thung chuan a tihmualpho em avangin, Kawng laka kan thu tiam tlanah khan i ‘aw’ ve a ni lovem ni?” an la ti zui ta talh a. Ani Saizahawla lah chuan, “Aw awkawng nang le, ‘e’ ka ti ve mai a nih kha,” a lo tih khum sam ta et si a. Chu an muallam tum ni chuan a thiante pahnih leh mipuite chu an kût chi lo hawi ve ta mai mai a. Chu thil chuan a tlangdung tluanin titi a tihtam phah ta hle a ni.
Tum khat chu Pawihbawia khawbawl upa min sangal khawng hrang tawh Darkhuma chu Keipui sum sarih zeta lian hian a seh a. Khawtlangin an zîm (hual) a. Saizahawla chu la mi leh sa lam a nih avangin a thinur hle mai a. Chu Sakei huai chu tihhlum ngei a duh a. In atang chuan a rawn infam (tek) chhuak ve ta a. Silai puin chempui a ak a, Sakei nen chuan inphingchilin inkhuainuai dun dawn mah se a infiamna thuam chu a duhtawk ve hle ni hian a hmel chu a lang a. Hemi tum hi chuan, “Sakei hi cho ngai a ni lo tih phei chu ka hria a. Mahse, ka hmaah ngei chhuak se ka duh a ni,” a ti hial e an ti.
Sakei lo chhuahna tur ngei nia lang khanpui (ngawizawn)-ah chuan tan a lo khaw a. “Ka hmaa a lo chhuah phawt chuan ka lo kap ang a, ka kap theih palh ta a nih pawhin min rawn zuan ngei ang a, ka chempui hian ka lo vai ang a, ka chempui pil hi chu a khawi laiah pawh ni se ka vai tlum zo phawt ang maw le. Chuti a nih loh vek pawhin ka vai tlang zo hrim hrim tur a ni,” tiin hachang thial meuh hian a insehruh a. Mahse, chu Keipui fing sual zet mai chu an hual thelh palh ta hlauh mai a! Hemi tum tluka Saizahawla thinur hmel hi tuman an la hmu ngai lo. A thinur ve thlu ngiang a ni.
A mize pui pathum kan sawi thawi tawh a. A ngaihzawngte a tawh chang apianga a puanven serh lang ngoha inlukhup nana a hmang ta tlat roh thin thu te, Puithiam e ti lovin naupangte chauhvina an koh kal theih Puithiam a nih chungchang leh Thirdeng a han ni pah fawm te chuan sawi a hlawh hle a ni kan tih kha. Heng baka a mak dangdai pahnih khat lek han tarlang leh zawk ila. Tun hma atang tawha Khawruhlian Zawlbuk kawtkaia Chawilung inhung ruau thin, tumahin chawi enah pawh an en ngai loh chu le, zan khat chu a zu nam tha tho ni ngei tur hian mut zan rehah chuan inlungden nan a hmag ta pek a! Chu Chawilung tlakna hnuhma chu kheimit pil pil hian leichar chu a khuar dem dum mai a. Chutiang chuan chu Chawilung chu zan thum ngawt a deng ta mai a. A tuk thum tuk chuan a dengtu chu an hre chhuak ta ngei a. Tlangval upa lam ve tawh tak pakhat chuan, “Saizahawl, inlungden nana i hman kha Chawilung asin maw le,” a tuka a han tih chuan Saizahawla chuan, “E khai, a lo ni maw! Ka lo hre ve reng reng hleinem. Rual u zawkte inlungdensiakna ni awm tak hian…” tiin a han chawi leh dawn a, mahse, lu sai ngar ngar chunga a han chawi leh dawn pawh chuan a zo ta reng reng lo mai a. A den hnuhnun ber tlakna tawpah chuan a inhung ta reng mai a ni. ‘Chawilung’ a ni miau a, pi leh pute danah Chawilung chu an lo inzahsak em em mai thin kha a lo ni si a.
Kum 1876-1888 chhung zawnga an indo chungchang thu-ah chhak leh thlang an lo inrem takah chuan an lo ralmuang ve tan ta deuh va. Hmana Khawruhlian khaw chak Vungtawia nena an intihthangtlawm tuma, “Vungtawia tel lovin,” tia amah chauhva a khaw va rûn Hmawngkawn piah lawk Chawilung-ah amah chauhvin a va zin pek a. Chawilung Zawlbuk kawta lung lian zet mai lo inhung chu a la lawk a, a han deng leh ta fur fur mai pek a! Tlangval thenkhatte chuan hmuhnawm an tih em avangin chuan, “Saizahawl, i va han deng thui em em ve le! Han deng leh teh khai. Keini chuan khup thleng pawhin kan chawi zo hleinem maw! Kha kha kan khaw Chawilung a nih kha le!” an lo ti a. Saizahawla chuan Khawruhlian khaw Chawilung a chawi zawh loh tak ang bawk khan lu sai ngar ngar chunga han chawi kan leh a tum pawh chuan a chawi zo leh ta hauh lo mai pek a nih chu! Duhtawkin a vawrh nek a, Chawilung a ni tih mite’n an hrilh veleh a chawi zo ta ngai si lo. Saizahawla chuan rual u zawkte a lo zah der thiam hle e. Mahse, an Chawilung chu lungden atan a hmansak lawi si a ni.
Ni khat chu hmeithai pakhat hian Saizahawla chu ‘chak’ tiin, “Chak thapei tur ka hual e,” tiin mau pu-ah a lâwm thla rawk pek a. Chu a lawmtu hmeithai mau an put ve ni chuan hmeithai mau put zat aia tam pakhat chauh zelin a pu ta mai a. Hmeithai chuan lunghnur zet chung hian, “Chak thapei man a va han awm lo em!” (Chak lawm man a va han awm lo e) a han tih chuan ani pui roh chuan, “I put zat chiah kha a pu ang a, kei chuan i put zat aia tam pum khat zelin ka pu chuang alawm,” a ti then ta roh pek a. Pui tura sawm ta law law kha chu ni se zawng a let eng emaw zatin a pu ta zawk ngei chuan a rinawm.
Saizahawla hian mi dangte el rual lohvin chak chungchuanna a nei a, chungte chu tlema zawng han dah ila:-
1. Mau bul khingkhata pawh phawn zawh loh reng reng a nei lo va, zai fik zawh loh lah a nei na bawk hek lo.
2. Khuangchawi nu leh pate’n inchuh tur thil eng emaw an vawrh thin a. A duh zawng leh ît zawng a nih tawh chuan tuman an chhuhsak thei ngai lo.
3. Mi sawm leh pahnih pawhina an zawn zawh loh kawng thlanga Herhse ril chu amah chauhvin a pu chhuak a, Khawruhlian Zawlbuk kalte atan a thawh ta nghe nghe.
4. Vawi khat chu Zawlbuk hnatlangah Saizahawla chu awl ru-ah an puh ta tlat mai a. A kalte thawh Herhse ril chu tlangvalho zawnah an lo ngai hi a lo ni a. Ani thin thawk lawk chuan, “A nih leh ka kalte thawh ka la leh dawn e, mi in run dawn rau rau chuan,” tiin chu Herhse ril kalkhang kima hruihnanga phuar tawh chu a han hnuk ta mai a. An Zawlbuk sak thar chu a tlu dawn ta mai emaw tih tur khawp hian a nghin hian a nghing ta luai luai mai a. A vawi thum hnuhnaah chuan a hnuk dawk ta mai a. Tuman an hnial zui ngam ta lo a ni. Valupate’n tlangvalho zawn emaw an tih mai Herhse ril a thawh kha a ni.
5. Buh phurhna em chu a të emaw, a lian emaw a kut ding lamin a dawm kang a, zem (kawlh) eng anga sangah pawh dam thlapin a chhung thei.
6. Insukhawlh, inbuan leh lungden nikhuaah te hian a khingpui apiangte chu a hneh tawk hram thiam thin.
7. Mi pakhat hnenah erawh chuan, “I chak hle mai a! I hneh tawka tan thiam a har kher mai. Tha ka thlah deuh changin nangin min la kang a, ka tan deuhvin i kang leh thin bawk si a, ka buan tawha zawngah chuan a chak pawl tak ni chein ka hria e,” a ti hial a ni.
8. Inbuan leh infiamna thil dang chi reng rengah tumah hnehsawh takin a diriam zui ngai lo va, ‘Saizahawla khan a hneh tawk chauh a nih kha le’ tih tur chauh hian a tang thiam a. Chu chuan a chapo lohzia a tilang chiang tawk hle awm e.
9. A thianpa Khawzathanga chu an nula rimnaah te hian a kerek khinghnihah hian a man lawk a, puitlingin naupang an phekphehlen ang mai hian a phekphehlen ta mai thin a, chu chuan a chakzia a tilang chiang tawk hle awm mai.
10. Lal Chinhleia chaka an lo sawi rûk ve fo thin chuan Saizahawla chak dan chu fiah a duh ta tlat mai pek a. Fur khaw nal lai takin kawng sirah a lo chang ru a, Saizahawla inring lo lai chu a lo zuan a, a nghawngah chuan a uai ta nawlh mai a! Ani Saizahawla lah chu petek chhin eih lo hian a kal ngaiin a kal miah miah mai a nih tih a han hriat chuan mak a ti ta em em mai a. “A panga khaukhuap fu ang lekah emaw min ngaih chu le!” a ti ta hial mai a ni.
11. Tin, Saizahawla chuan phawk a chhuah chang chuan fur khaw dial nal hnuaiah hian tlangvalte hnenah hian, “Ka hnung leh hma, ka sir tawnah te hian bei rawh u,” a ti a. Tlangvalho chuan an bawr khat tuai a, a kalpui vu vu mai thin. “Diak dai duh lo chu ka pangah hian bei rawh u,” a ti mai thin a ni.
12. A ban lehlam chu a lekchar a, nangpangho chu a ban tawn tawn khat hian a uaitir a, a kalpui vu vu mai thin a. Mite chuan hmuhnawm an ti thei hle.
13. Saizahawla chakzia hi sawia siak lo khaw, chungchuanna neia chak a nih avangin mihring pangngai tan chuan el leh han hneh rual ni lovin a hmu phak chin te chuan an sawi thin. Buhfai hrai khat puankawp tlin tawka fun chu khing khatin duh duhin a tham kang thei a ni.
14. An lalpa Pawihbawia’n khuang a chawi tumin silai vawrh a tum tih an hriat veleh tlangval sawm an inthurual ru ta a. “Saizahawla’n a chang leh ngei mai dawn si a, kan chai rawn ang a, a thenin kan bawhbet ang a, silai chu kan intawm tlang mai dwn nia,” tiin an intiam ru ta a. Saizahawla chuan mi sawmin an cho ru tih a lo hriat veleh chuan a cho let ve ta mauh mai pek a. An lal silai vawrh ni a lo thlen chuan le, an inchuh ta ngei a. Tlangvalho chuan bawhbeh mai tumin an han chai rawn ta ngei a, mahse, a bawha bawhbeh rual a lo ni aw zawng lo mai a. Chu an lalpa silai vawrh pawh chu a chang leh ta a ni. (A chuha inchuh tur thil a nih avangin silai aiah hruizen ban chen vel an vawrh thin.
Tin, Saizahawla pek chuan, “Sanghar hren hlum angin ka nghawngah hian hruizenin hreng tlat ula, ka ding leh veiah panga ve ve tang ula, kan inpawt ang a, a hnehtu zawk zawk duhtakwa insawisakah i ti ang u hmiang,” tiin chung Khawruhlian tlangval chaka sawi mi sawmte chu a cho let ta mauh mai a. A han inngaihtuah thin a, a tawp a tawpah zawng, “E khai, min cho em mai kan hneh dawn lo a ni ang e,” tiin a chona chu an chhang let ngam ta lo a ni.
15. Tum khat chu Zawlbuk-ah thil chi hrang hrang hmangin an inawmhmunrawt el ta pek a. Saizahawla chuan Mizo silai Awlan ngul leh a kawm khat tlatintlangvalho chu a dawmtir a. Chu silai kawm phengah chuan a va hmet a, an han inpawt ta a le! Saizahawla chuan awlsam të hian a la pawt duk ta tho mai a. Tlangvalho chuan mak an ti em em mai a. An han tihnawnpui leh thin a, mahse, a ngai të bawkin awlsam zet hian a pawt dûk leh mai thin si a, “Saizahawla lo chakzia hi hriat phak rual a ni lo ve,” an ti ta thlawt mai a ni.
16. Saizahawla’n a chakzia a tihlan chianna ber chu Zawlnghak in sangkhat (1000) khaw tlangvalin an buan rawn tumin a ni. Amah chu mi chak hmingthang a lo ni tawh si a, a mal a mala buana buan hah hnép hnua Zawlnghak inbuan chak te sawptir hrep an tum hi a lo ni a. A thlen in atang chuan an zu ko chhuak ta ngei a. Mahse, Saizahawla chuan an tum rûk dante chu a lo hre lawk diam si a, han innâwk vel chu a châk lehzual phah sauh va. Saizahawla chuan inbuan cho hla chu faifukin a han sa ta hlarh hlarh mai a. Chu inbuan cho hla Zawlnghak tlangvalte’n an han hriat chuan an haw rilru ta hle mai a. Faifuk vein Saizahawla chu an han cho lêt ve a. Ani lah chuan a hma aia ringin a han cho lêt a. Zawlbuk-ah chuan an hruai lut ta a.
Zawlnghak tlangvalte’na an lo rêl lawk ang ngei chuan buan chak pawh ni hran lem lo ho chu an han buantir hmasa ta hlawm a. Mahse, an lo rin loh dan ang tak maiin Saizahawla chuan a hneh hram chauh ta hlawm mai an han hmuh chuan lawmin an haw haw ta hluah hluah mai a. Chak dan indawtin an kai chhuak zel a, a chak apiang mai chu a hneh chiang chho ta tawlh tawlh mai a. A tawpah phei chuan an khaw tlangval buan chak bera an neih leh an chhuanvawr phei chu a tan hian a tang hman ta reng reng lo mai a! A tawpah phei chuan, “Saizahawla hi mihring pawh va ni nek suh,” an ti ta thlawt mai a ni.
17. An lalpa Pawihbawia ngei pawh chuan Saizahawla chak dan chin chu fiah a tum ta pek a. A ‘Sele’ (Hemi awmzia chu ramsial/tumpang sialin mihringte vulh sial a rawn thlah pawlh ang chi hi a ni) kawlh zet mai chi pawh an liah that ngam mang loh chu beihtir a tum ta a. Hemi hma pawh hian a sepui nen a lo insaihruipawhtir tawh a. Mahse, sepui chuan a hnuk zo ta reng reng lo mai tih a hmuh avanga selepa nena inbeihtir a tum a ni. Saizahawla laina hnaite chuan thih phah ngei dawna an hriat avang chuan an lalpa thiltih dan chu an lo haw ru hle mai nghe nghe a. Tumpang-sial chakzia hretu pasalthate pawh chuan Saizahawla chu an lo huphurhpui hliah hliah hlawm a. Mahse, ani Saizahawla lah chuan huphurh hmel reng reng a pu ve si lo va.
An lalpa kawta lazar ban tawnah hian puan dum an han zar te te a. Chu puan phen atang chuan Tumpang chal chu chi an va liah a. An puan zar pawt hlimtu tur lal luhkapuia mi chuan, “Chi liahtu kha insaseng rawh, puan ka pawt hlim dawn e,” tih leh puan pawh hlim chu a han rual a. Chu Tumpang chal kawlh mangkheng chuan Saizahawla chu a han phin zui ta nghal a. Ani chuan rang zet hian a ki khinghnihah chuan a lo dawm ve nghal chat mai bawk a, an innawr tan ta nghal a. A tir lamah chuan Saizahawla chu a han kat deuh durh durh a. Chutah le, Saizahawla chu a han insangphek tan ve ta a le! A pangti khawi laiah mai pawh chuan sazu tiat tiat hian a rawn bawl pawng chhuak ta tuk tuk mai a! “Tunah chuan tan ka han la ve tawh ang e aw,” a han ti a. A thlirtute chuan, “A,” an lo ti rual dual a. An han innawr dun ta tak tak mai chu le, tuallei char chu khuhhriang tiat tiat hian an rap khawk dun ta tawp tawp mai a nih chu!
Nakinah deuhvah chuan an lalpa Pawihbawia chuan a Tumpang chhunvawr tlawm mai tur hmel chu a hmu ngam meuh lo a ni chek ang a, “Saizahawl, Tumpang i tlawm dawn e, i ti thangtlawm lutuk e,” a han ti ta roh va. Chu veleh Saizahawla chu luhkapui lamah chuan a tawlh hret hret a, luhkapui a thlen dawn hnaih chuan lal luhkapuiah chuan a per kai ta nawlh a. Tumpang chuan a han phin zui ta chu le, an lalpa luhkapui thing ui pum tiat tiat inkham chu a phin tawm ta ten tun mai a ni! Mite chuan mak an ti em em mai a, “Kan lalpa Tumpang len len nen, Saizahawla zet hi zawng a lo chak eltiang a ni e,” an ti ta huai huai mai a ni. Amah hre chiangtute chuan, “A âwm e,” an tih laiin Tumpang nena an inbeih lai hmu ve lote chuan an awih thei chuang lo.
18. Kum khat chu furpui laiin kawng chhak phulraw hung lian zet mai lo tawlh thla hian chu kawngpui chu a hnawh tlat mai a. Kal hmasaho chuan a helna siamin an hel zel a, remchang hmasa berah hnatlang koha kar lum an rawt a. Saizahawla chu inthiar tum ni awm tak hian kawng chhakah a peng khawtlai a. Feh kal tur an liam zo ta maw tih veleh amahin lamlian Babu hmuh laiin chu phulraw hung kawng hnawhtu chu kawng thlangah chuan a nam liam ta daih a. A nam liam lai hmu hlawm lo mah se, mite chuan Saizahawla tih niin an ring ta tho va. Lamlian Babu erawh thung chuan, “Hetiang khawpa mihring chak ka la hmu ngai lo ve,” a ti ve thung a.
19. Zawlbuk awkpaka chung lamah thing uipum tiat vel hi kham a ni thin a. Saizahawla chu chak chungchuang leh mi filawr nia an hriat tlat avangin suttliahtir an tum ta pek a. Ani Saizahawla chuan, “E khai! Hei em zawng mahni mai chuan ka sutliak zo awkawng lo vang le, mi in lo nampui tal tur a ni,” a ti a. Tlangvalho chuan hnâng chhete hian an hlîng a, chu an hlìnna hnâng pawh chu pawt mar tha thum mang lo te hian an lo pawt ve a. Chu veleh Saizahawla chu a han insangphek a, chu thing chu a han su ta tak tak mai a le! Zawlbuk chu a tlu dawn ta mai emaw tih tur khawp hian a nghin hian a nghing ta luai luai mai a.
Chu thing uipum tiat ngawta hrawl pawh chuan Saizahawla tha chu a diar (dawl) zo bik ta lo va, a tliak leh ta rup mai a ni. Amah Vungtawia chak leh pasalthat lama Saizahawla el ru ran thintu ngei pawh chuan, “Tun tum zawng Saizahawla tha so lai ka mit ngeiin ka hmu ve ta a. A lo chak tak tak a nih hi le! Zawlbuk kha a tlu dawn ta emaw ka lo ti hman hial asin. Khatiang tha pu chuan Tumpang chal pawh lo hneh tur reng a nih tak kha,” a ti ve ta a ni.
20. Tin, naupang lawm lem sialhma ro ai chat tawh thing lukham tiat vela kak hi a awm a. A phiar hle mai bawk a, Saizahawla’n a keu phel zo ang tih leh a keu phel zo lo ang tiin mite chu an inhnial ta pek hlawm a. A bul retah a kit a, Zawlbuk-ah chuan an rawn pu lut ta a. Saizahawla chuan sam zet hian a lo keu phel ta mai a.
Chemfawng emaw hreiha emaw a lak reng rengin chem a ruai ve ngai lo va, a tha deuh tur ni awma a hriat chu a pawt phawi zung zung zel mai thin a ni.
Saizahawla hi a pianzia hrim hrim atangin mi bik ni tura khuarel a nih chungchang thu kan sawi nual tawh a. Mite zingah a sang filawr luah lo nain a pumrua erawh chu a lian hle thung. A thutung lai chu a hnung lamah thlangra an va dah a, a thut hliah vek avangin a lang thei lo. Amah a insum ruk chiah a, amah anga mahni insum ruk hi an vang hle awm e.
Seling-a a awm laiin kawngpui kham zawngin lung lianpui mai hi a lo tla ruah mai a. Patling sawm rual zetin kawng thlangah kar lum an tum a, mahse, an kar lum zo ngang lo va, an ralbansan rih ta ngawt a. Kawng Babu (PWD SA) hmuh lai ngeiin amahin Saizahawla chuan kawng thlangah a nam lum ta mai a. Kawng Babu chuan mak a ti ta em em mai a, “A taksa peng tinte chu an tang thei vek a ni,” a ti ta hial mai a ni. PWD ho pum dolung ser sawmli zeta rit a haider leh ta pek a, “Hei të eng nge ni ta reuh ngai, a va han mak ting teng ngai ve le?! Min pe phal se ah hawn nel nelah ka va duh reuh em!” tiin khingkhat hian a lek a, a thlek tawn vut vut thin a. A hmutute chuan, “Saizahawla chak dan hi a lo va han namen lo em!” an tih phah ta huai huai mai a ni.
Ni khat chu Saizahawla hi Aizawl-ah a thianpa nen an va kal dun a. Chumi ni tak chuan Thanhranga Pawi, Chumte khua chu Aizawl-ah chiseh lamin a lo kal ve bawk a. Vai Hrangkira dawr (tuna Buangthanga dawr lo ni)-ah an lut ho va. Hrangkira chuan lian dun ema a hriat avang chuan inchaitir dan tur a ngaihtuah ta a. “Ka kahpathir tlawn hi a hmawr tawnah vuan ve ve ula, a chhuh hnehtu zawk zawkin man lovin in nei dawn nia,” a ti ta roh va.
Saizahawla leh Thanhranga chuan phur dun ru zet hian chu kahpathir tlawn chu a hmawr tawn tawnah chuan an vuan a, inchhuhsak tumin an han inbei ta tak tak mai a le! A changin an han innawr tawn ang sawk sawk a, a chang leh an han inpawt leh vak vak bawk thin a. Nakin deuhvah chuan Saizahawla chuan, “Thiana, kan inhneh tawk chiah a ni e, a laiah hian inbun mai ang,” a han ti a. Ani Thanhranga lah chuan chutia Saizahawla’n rawtna a han siam takah chuan a zâm aw deuh ni turah a ngai deuh ni ngei tur a ni a, “Ni lo ve a, hah khat tal chu i han inbei leh teh ang,” a han ti a. An han inpawt leh ngar ngar a. Thanhranga chuan chang zawk ngei dawnin a inhre ru tlat a, a hlim rilru hle hman a. Nakin deuhvah chuan Saizahawla vek chuan, “Thiana, ka hah tawh em mai, a laiah hian inbun mai ang,” a han ti leh a. Thanhranga chuan, “A chang zawk zawk chu kan la awm na chek ang chu maw le,” tiin a tang tlat thung a.
Saizahawla ngaihdan chu a pel ta deuh a ni chek a ni ang chu, pawh tum tawh lo ni awm tak hian a khing hnih hian a sum ta run mai a. “Aw aw aw,” tih pahin a kut vei lamin a hum sauh sauh a, a kut ding lam chuan Thanhranga kut pahnih chu a zut thla ta thawt mai a. Saizahawla lah chuan, “Thiana, inbun mai ang ka tih ka tih lai khan i duh lo vei a, mipa vannei bui mei tawia,” a ti a, a kal ta daih mai a. Thanhranga chu a kut chi lo hawi vel ta mai mai a.
Ama tlam em ngatin buh a phur thin a, he a tlam em hi tin riat dawnga ngaih a ni. Kawtlaiah naupang infiamin an lo hmuh changte hian, “Uia a va chak reuh thir ther awm ve!” an lo ti ngei thin a. Ani chuan, “Uai, uai, uai!” ti chungin a mawngtam kheng zawk zawk hian a keartui chu leka lim zek zek chung zelin tibaw hauh si lo hian in a tlan thlenpui ta thin a ni. Naupang a ngainat avangin puma kawmtu tam ber pawh naupangte an ni thin.
Tuirial lei dawh laiin Vai-pawi (Punjabi) lian leh chak zet mai hi a awm a. Thir tlawn lian leh sei pui puite chu a pu vu vu mai thin a, vai kalho chuan chak an ti em em mai a. A hmingah pawh Vai Saizahawla an ti mai thin. A hmu tawh apiang mai chuan, “Saizahawla nen a tu zawk nge chak ang le?” tiin an inzawt fo thin a ni. Kum 1901-ah Kumpinu lal pasarihna (Edward VII) lallukhum chawimawina ni hmang turin Bawrhsapin Mizo lal 70 Aizawl khawpuiah a ko khawm a. Chu’ng Mizo lalho leh Punjabi chak thlante chu a inhruipawhtir ta a. An lal kaihza venga kal ve Saizahawla chu lal lamah chuan an teltir ve a. A lehlamah chuan Tuirial lei dawhnaa tel Punjabi chak kha a tel ve bawk a. A thlirtu mipui chuan thin phu dep dep chungin a tu lam zawk chu chak tak ang maw le, an ti rilru a, a lehlamah Mizo Saizahawla leh Vai Saizahawla an tang a, an mit latu ber chu mi chak ve ve a hmawr tawna tangte chu an ni.
An han inpawt ta nge a le! Saizahawla’n tha a thlah apiangin Mizo lam chu an tawlh thin a, “Saizahawl, ramri kan tawlh thleng dawn e,” an han tih veleh chuan Saizahawla chuan, “A ni tak maw, i kal vak mai ang u hmiang,” tiin lei chara hniak lang kawk kawk khawp hian a pen leh zawt zawt mai thin a. Vaiho chu an tawlh ve leh hun hun mai thin a ni. Mipui chuan a thiante chu tangkai ve awm pawhin an hmu lo thin a. Chu’ng sipaiho chu amah Saizahawla chauh pawh chuan pawt hnehin an ring ta hial mai a ni.
Tanna an han inthlak hnu pawh chuan Saizahawla kal hun apiang kha lehlam tawlh hun a ni ta zel mai a! A tawpah zawng Mizo lam chuan an hneh ta nge nge a. A chak zawk pawt turin sipai hrui pawt chak rual chu an lo inralring ve reng bawk a. Mahse, Manding Putara an tih mai Lt. Col. Lock chuan a remti ta lo va. Saizahawla chakzia a hmuhin sipai lam chu an mualpho mai a hlauhpui ni ngeiin an ring.
Lalzika Sailo lal Khawkawi-a a awm laiin, “Ka pamal si a, puakphurh a zing bawk nen tiin Seling mualveng lamah a pem ta a ni. A hun leh ni an vanglai hunte inrual tlang ni ta se, he’ng Selesih 7000 khaw pa chaka an sawi thin Chula te, Vuta Hualtu khaw chak te leh Chawngsavunga te nen hian han inel tlang ta se a tu ber nge chak ang tih hriat a harsa hle mai. Tin, Khuplal Hmar Manipur-a awm chak hmingthang ve bawk a awm a. Road Roller a ke hnung lam pahnih feet khat laia sang chawi kang thei, savawm sum nga a bakbuk leh a zâng hmula man beta sawhhlum thei te nen a tu nge chak zawk ang tih upate chuan titiho nan tak an hmang bawk thin.
Mahni chauhvin ral bei turin rawlralin a rammu fo va, ral lu pawh a hawn zeuh zeuh thin thu an sawi bawk. A thlahte chu — 1) Thanzama 2) Thanseii 3) Laleni 4)Thansanga te an ni.
Tichuan, Saizahawla chu Seling-a a awm laiin hmana a mi thah Leisenzo khuaa mi chhungte khan kum 1913 khan zu-a hnamtur hnah bilh hnan hmangin an rawn hraihlum ta a ni. Saizahawla hi mi ramvachal tak mai a nih avangin ram lamah pawh thang a chhuak a. Ral pawh sawm vel zet thatin pasalthate’na chawimawina an dawn ang chi zawng zawng chu a dawng kim vek a, kum 55 mi lek niin tûr (zu-tûr) hmanga hrai hlum a lo ni ta a ni.
A thufingte:
1. Tumah an cho hmasa ngai lo ve.
2. Ka ngaihdam theih loh mihring ka la tawng ngai lo.
3. Mipa fa chuan a duh leh tum tawh chu a tipuitling thei ngei tur alawm.
A TAWP TA.
Thulakna: PASALTHATE CHANCHIN by HKR Lalbiakliana
I Ngaihdan Leh I Comment Hnutchhiah Te Kan Ngai Pawimawh A Ni. EmoticonEmoticon